Autura LATABLA dapi schaner 2017 - Romana Ganzoni (*1967) es autura da Scuol. Ella lavura e viva a Schlarigna. Raquints, poesias, essais, columnas. Seis prüm cudesch cumparü in marz 2017 pro Rotpunkt, Turich, ha nom "Granda Grischun“.
Da Romana Ganzoni - L’on passà n’haja spettà il bus, il nomer 31, pro’l Hegibachplatz a Turich. I d’eira bunura, temp per üna marenda, i d’eira november, ün tipic di da november o co chi s’imaginescha ün tipic di da november. Tschiera, ümidità, la glieud chi guarda süllas aignas s-charpas o püffa aint pel iPhone.
Tuots taschan. Perche nu tschübla ingün? Nun ha lönch plü dudi a tschüblar ad inchün. Quai am manca. Dess eu tschüblar? Frère Jacques? Tscherts van vi e nan, ün mat ha fat ün siglin, üna duonna veglia tschainta sül banc e’s tegna vi da seis sach da la Migros. Ils automobilists chi nu ferman gugent davant las striblas gelguas sün via per laschar passar ils peduns. »Blumenhaus Hegibach« cun plü paca schelta aint illa vaidrina co uschigliö. Rösas albas, papavers, stailas da Nadal. Implü ün cudesch malcuntaint, ün ch’eu vess da leger per scriver üna recensiun e n’ha miss perquai in mia tas-china, i’m para ch’el detta pajadas e’s lamainta.
La Forchbahn chi passa – da la fosa vart. Insü, vers il sunteri da Rehalp. Ün bel sunteri, sco ün parc. Là es sepulida Barbara, l’amia culs duos chanins. Agathe e Joy vaivna nom. Ella staiva al Hegibachplatz quella jada ch’eu staiva eir al Hegibachplatz, avant passa 18 ons. Cun meis hom ed il prüm uffant, ün figlin. Noss‘abitaziun guardaiva vers il Neumünsterpark, ün lö idillic cun ün da quels bös-chs da mammut chi’d es rivà in Europa a listess mumaint (la fin dal 19avel tschientiner) sco quel chi crescha a Maivilla pro’l Sprecherhaus o quels duos a Soglio, davo il Palazzo Salis, i’l üert da baroc, ma, para ha inchün laschà üna cigaretta sper ün da quels duos bös-chs da bellezza, ün dals schemblins saja uossa per murir.
Sch’eu pens vi da Soglio, pensa a Charlotte von Salis chi’d es morta d’incuort, la mamma da Katharina von Salis, la duonna da las scienzas natüralas chi sta in Engiadin’Ota. Charlotte am vaiva fat grond‘impreschiun quella vouta (avant 25 ons) ch’eu vaiva indatà tuot las datas da la biblioteca dal Sprecherhaus i’l computer. Charlotte es gnüda a Maiavilla per perscrutar il bös-ch da mammut ed insomma per s‘infuormar davart ils üerts in Grischun. Da quel temp vivaiva eir amo Helena von Sprecher, eir ella, sco Charlotte, üna grande dame – e fingià ida daspö lönch a megldra vita. Che duonnas! Che caracters. Inschmanchablas persunalitats.
Fotografia: pexels.com
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Romana Ganzoni - D’incuort n’haja let dad üna vernissascha a New York. Davant ün dals purtrets exposts as vaivan posiziunats umans gritantats per evitar cha oters possan contemplar il purtret, ün’ouvra da l’artista Dana Schutz. Ella as vaiva laschada inspirar dad üna fotografia (iconica) chi muossa ad ün giuven nair lintschà dal 1955. Il problem 2017: Il mat sülla fotografia d’eira nair, l’artista Schutz es alba. Quels chi staivan davant il purtret d’eiran da l’avis cha quai nu giaja. Duos artistas han dafatta propost da desdrüer l’ouvra da Schutz.
Quai svaglia noschas algordanzas. Las aderentas dal movimaint chi vezza critic l’esser alb (Critical Whiteness) e descriva l’act da’s referir in ün tschert möd sün’ün’otra cultura sco Cultural Appropriation (voul dir: invöl) dschessan: No lain proteger üna minorità, üna gruppa suotprivilegiada, supressa da la majorità chi fa abüs, pigliand davent ogets o simbols a las victimas.
„Check your privilege!“ es lur sbraj da battaglia per far attent a relaziuns da pussanza e discriminaziun. Cha illa appropriaziun chapitalista vegnan declerats ogets tradiziunals da differentas etnias sco roba e stratta our da lur context, dischna. Quai possa pertoccker musica o sot, simbols, ceremonias, vestits, clinöz, frisuras, ma eir il stil da lingua e cumport social.
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Romana Ganzoni – Ultimamaing d’eir eu invidada a Tavo per ün talk. La discussiun ha gnü lö in occasiun dal tschöver da duonnas, ün’eivna avant l’evenimaint naziunal chi ha gnü ün success gigantesc. Las duos otras duonnas sül podium sun stattas üna politicra chantunala ed üna politicra regiunala. No eschan stattas d’accord in mincha singul punct. Solidarità. Spass. Empowerment! Tuotta saira.
Eu n’ha quintà tanter oter duos istorgias persunalas chi han gnü ün tschert resun.
1. La roba cul purtret chi s’ha da sai svess
Perche nu daja daplü duonnas illa politica ed ill’economia, perche nu daja daplüs boss feminins? Schmaladi sistem! Schmaladida ideologia! Istorgia! Tradiziun! Supressiun! Scandal! Hai, hai, quai eir. Eu per mia part prouv da schoglier problems svessa. Là ingio cha eu poss agir subit. In möd pragmatic. E schi fa rier: tant meglder. Eu crai vi da l’energia eminentamaing subersiva, creativa e deliberanta da l’umur e dal rier. Ed eu crai (sainza negar l’importanza dad instituziuns e sistems) vi da la forza da l’individuum.
Siand ch’eu d’eira lönch magistra e siand ch’eu n’ha realisà cha las mattas (diligiaintas) vaivan davo mincha examen attachas da panica («id es i mal», «eu n’ha sgüra üna nota na bastanta»), invezza cha’ls mats (ün zich main diligiaints) as vezzaivan cun gloriolas e milli sesers («id es i bainischem», «ingün problem»), siand cha’ls resultats d’eiran tuottafat viceversa, las mattas vaivan (in tendenza) tschintschers e’ls mats (in tendenza) traiers, siand cha las mattas nu’s sentivan amo adüna na meglder («mia media es listess…», «mia sour d’eira megldra»), invezza cha’ls mats d’eira cuntaints sco persics («yeah!»), siand cha quai es stat – eu repet! - üna tendenza (cun exepziuns s’inclegia) n’haja pro üna classa specialmaing adattada (e talentada cun good sense of humour) dit: Basta! Fertig! Schluss!
Mattas, eu nu vögl plü ingün lamentöz, ma gnanc’üna silba, uossa cumanzaivat a lodar sü a vo svessa in möd penibel ed exagierà in mincha lecziun, gnac’üna micla dubis o relativaziuns. E mats, da vo vöglia dubis! Eu vögl dudir da voss problems, mincha lecziun! Larmas! Spiegaziuns perche cha eir üna buna nota muossa cha vo nu d’eirat buns avuonda. Inferiurità!
Quista glieud giuvna d’eira fich per activitads teatralas e tuots e tuottas han partecipà e dramatisà chi d’eira la cana e mez.
Matta Lu. ha per exaimpel dit davo la prosma clausura, ch’ella saja persvasa cha quai saja i talmaing bain, cha ella pendarà sü l’examen sur seis let. Mat Li. invezza ha remarchà, cha el haja tschüf depressiuns daspö ch’el haja scoula pro mai, ma ch’el sapcha cha el nun haja merità meglder, ch’el haja imprais duos eivnas di e not, ma cha quai saja garanti darcheu ün duoar. Loser!, han dit las mattas.
Che rier! Che divertimaint! Ma i nu d’eira apunto be stincals e totlarias, nos psicodrama e l’exageraziun ha muossà exemplaricamaing, che tenutas chi impedischan (tendenzialmaing) a mats ed a mattas da sviluppar lur potenzial. Per ragiundscher cuntantezza esa però fich important dad activar las aignas forzas e da douvrar quellas. La magistra vess perquai eir da promouver adüna be las forzas e na intunar ils problems, ma quai es ün’otra istorgia…
2. La roba culla preparaziun
Mattas e duonnas sun tendenzialmaing ed in media plü diligiaintas e precisas, suvent preparadas (massa!) bain, suvent han però las preschantaziuns dad homens daplü – eu nom quai: Hüftschwung. Nonchalance. Per part eir suveranità. I nu fan in chotscha uschè svelt schi ston improvisar (excepziuns: adüna!). Perche? Ün punct essenzial es sgüra – sco cha üna studia reschnouva ha muossà sü – cha mats vegnan sbragits sü var ot voutas daplü sco mattas dürant l’infanzia. Ils mats imprendan fingià bod: Eu inscuntr impedimaints, na tuots chattan mias acziuns adüna ün hit (e quai sto essere listess), quai da conflicts, tschüf giò pel gnif e vegn inavant be listess. Ed implü….
Quai as quinta la prosma jada
Text: Romana Ganzoni
Fotografia: pexels.com
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Romana Ganzoni - Pelplü suna la Romana, suvent suna üna Grischuna, e minchatant am sainta sco Svizra.
La duonna in ün cafè a Berlin am quinta, co ch’ella saja rivada da la Prussia da l’Ost a Heidelberg, co cha la famiglia haja laschà inavo ün bain chi d’eira stat tschientiners a la lunga in lur posesss, glieud richa cun famagls e fantschellas, s-chatschada, il bazegner d’eira ün commember activ illa NSDAP, quai disch’la avertamaing, ella saja statta üna poppina da desch eivnas, cur chi hajan stuvü mütschir, sün bratsch da nona, in ün tren chi saja collidà cun ün oter tren, frontalmaing. Passagers morts, passageras feridas, uffants, vegls, sang dapertuot, e sudats russ chi’d han trat sül tren. La duonna am muossa sias nattas vi dal culöz. Davo sajan ellas rivadas in ün chomp polac per quatter ons. La nona saja morta, ed ella haja pudü ir a star in Svizra per ün on. Il plü bel temp da mia vita, disch’la. Davo tilla hajan las autoritats tudais-chas missa in chasas dad orfens, fin cha’l bap chi nu sarà stat seis bap, ma il cusdrin da la mamma ed eir l’hom da la mamma, saja tuornà da la praschun ed haja fundà üna nouva famiglia chi’d ha fat trid cun ella – sia renta e sia paja hajan els però tut gugent, fin ch’ella saja scappada cun 21 ons.
Sia mamma es morta il di da sia naschentscha, il funaral ha gnü lö ün pêr dis plü tard, la mattina es gnüda battiada sur il vaschè avert da la mamma. La duonna disch, a mai nu’m para tuot quai uschè trist, Dieu es meis bap, eu sun ün regal da Dieu, eir scha meis peis sun restats sfuormats, eu stuvaiva adüna trar aint s-charpas massa pitschnas dad uffants morts, perquai porta uossa be s-charpas da gimnastica. - La Svizra! Che bellezza! Eu sun ida in tschercha da la chasa da la famiglia in Argovia, ingio ch’eu staiva, davo 45 ons, che emoziuns! Ed eir meis dachasa in Prussia da l‘Ost n’haja chattà, a l’entrada dal cumün d’eira üna crusch cun landervi bindels da culur chi ballaivan aint il vent sco per dir: Ben tornata! Da tuot quai vuless ella scriver, forsa ün roman? El cumanzess culla mamma chi‘d ha pers a seis prüm uffant i’l ottavel mais, a Prag, cur cha’l cusdrin ed hom chi d’eira staziunà là, tilla ha büttada our dal tram pervi da schigliusia. La duonna ria sü per mai, üna bella duonna cun bunischma glüna. Ch’Ella am salüda la Svizra, disch’la, cur cha nus pigliain cumgià. Uossa am sainta sco Svizra. Pervi dal raquint da la duonna e perche ch’eu vess da salüdar la Svizra. Co as salüda ün pajais? Far ciao our da la fanestrina, sur l’Argovia, cuort avant co plachar a Turich? Star in schnuoglias sün ün prà da quai papal e bütschar üna minchületta?
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Eu am saint sco Svizra, scha las vias a Paris, a Londra, a Genova ed a Berlin han nom sco martirs e cumbattantas da o cunter las grondas guerras dal 20avel tschientiner, scha amis e cuntschaintas, ma eir incuntschaintas in quels pajais am quintan lur istorgias persunalas, da lur confamigliars, vaschins, schi quintan da las sufrentschas dürant las guerras, las perditas, il tat chi’d es mort in praschun estra, lura am sainta sco Svizra. Scha la glieud a Londra gira cun papavers cotschens vi dal mantel, e sch’eu vegn sforzada in möd simpatic da cumprar üna broscha cun sü uschè ün papaver e da metter sü el per commemorar las victimas da las guerras, sch’eu pass pro l’asil per veterans – ün pêr veterans giran là cun crotschas -, lura am sainta sco Svizra, perche cha mi’experienza e noss’istorgia es ün cas spezial chi vain suvent admirà a l’ester, ma minchatant daja eir remarchas aggressivas, sco quella jada, cur ch’eu – unica estra – d’eira in ün circul litterar in Italia, e cha la discussiun ha trattà l’emigraziun dals Taliauns e da las Taliaunas in Svizra davo la Seguonda Guerra mondiala. Mia preschentscha d’eira tuot in üna jada üna provocaziun, las persunas perschaintas han dozzà lur vuschs e drizzà lur rabgia e dischillusiun vers mai. Cha lur confamiliars sajan gnüts trattats malischem in Svizra, cha quella haja be profittà.
Eu nun am vaiva amo mai sentida uschè svizra sco quel di. Ed i nun ha güdà da dir ad els ed a mai svess, ch’eu saja ün’otra generaziun e cha cuolpa collectiva saja oramai...e cha eu persunalmaing...ed uschè inavant. Eu d’eira pertocca. Curius, o? Esser talmaing Svizra tuot in üna jada, sainza avair l’occasiun da salüdar quel pajaias o da dir tuot las culuors.
Text: R. Ganzoni, Schlarigna
Fotografia: pixabay.com
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Romana Ganzoni -
Ultimamaing es capità alch schnuaivel da rier. Ed eir na. Ma il prüm apunto schi. Daspö quatter ons scriva columnas rumantschas per ün magazin chi’d es organisà talmaing bain, cha la columna per Nadal esa fingià da trametter mità avuost. O quella dad avuost cumainzamaint avrigl. Il uschedit briefing dals 27 marz 2018 da duonna G. tuna uschè: „Vielen Dank, dass Sie Ihren Text bis Freitag, 13. April 2018, an Frau W. senden.“
Il text (chi’d es gnü publichà in avuost) nu d’eira quella vouta (ils 13 avrigl) a Turich las 9 uras (dimpersè pür las 10 uras, Hilfe!), ed eu n’ha fingià tschüf duos minuts passà las 9 uras ün reminder da duonna W., ingio chi resta quista columna (per avuost). Hai, propcha!? Ma che noschas manieras da mai, schnuaivel.
N’ha tut cun umur quist fat ed eir, cha las aspettativas d’eiran talmaing bassas, ch’eu nu pudaiva bod na crajer, per part d’eira quist magazin, las fotografias e’l text per mai ün’unica satira reala, ma natüralmaing na aposta, i’s stuvaiva tmair, cha quista glieud craja cha lur lecturs e lecturas, cha’l „pövel“ es debil, a bunch of cretins, quist magazin vulaiva texts i’l stil da „La nona vaiva dit üna vouta cur ch’eu d’eira amo üna mattina, chi’s desssa adüna far attenziun cun traversar la via. Ed eu – eu d’eira quella mattina hihi – n’ha dit da schi, e perquai ha fat la nona grassins cun mai, ed eu n’ha das-chü lichar oura la coppa, quai nun haja mai plü invlidà.“
Eu sun l’ultima chi pledescha chi’s dess implir il muond cun noschdà e critica permanenta, ma eu n’ha eir fich fadia cun kitsch, fosdà ed ipocrisia ed impustüt, sco fingià manzunà, chi’s craja cha’ls conumans sajan totels e preferischan istorginas banalas. Quai nun es brichafat uschè.
Bain. Eu nun ha be tut cun umur quists fats (e d’eira massa daschütla per sdir sü meis ingaschamaint), minchatant n’haja eir scrit uschè üna columna schnusibusi, per far ün zich schnöss da quist stil e per am intrategner ün mumaint, ed ellas chattaivan adüna super. Fin quist avuost. Aiaiai. Meis subconciaint ha scrit la seguainta columna per Nadal 2018, in desch minuts, ed amo desch minuts n’haja douvrà per la traducziun per tudais-ch, perche chi’s sto adüna far duos duos texts, il rumantsch e la traducziun, cler.
La mima
Anniversari e Nadal, quai sun duos festas glüschaintas illa vita d’uffants. Blers nu san plü, perche chi’s festagiescha Nadal, ma chi dà regals, quai es cler, ed eir, cha per tschüffer quels as sto ir tras differents bogns, sajan quai ils bütschins bletschs da las tantas, il cumplimaints dad amis da famiglia, da dudir per la tschientavla vouta, chi’s saja creschü e stuvair respuonder per la tchientavla vouta la dumanda, schi’s haja fingià ün marus o üna marusa.
Ma quai sun ils bogns o las duschas fraidas avant cha l’uffant po strar davent il palperi dal regal da la tanta o dals genituors chi han dit da deportar perfettamaing scha la mima vain. La mima chi da adüna precis quai chi’s aspetta. Che cha l’uffant nu sa: La mamma trametta a la mima adüna üna glista fich precisa culs regals cha’l figl voul, e la mima nun ha ingüna schanza da far üna surpraisa, la mamma nu voul quai, la mamma voul, cha’l figl e la mima as cumportan co ch’ella ha previs. Voul dir: cha eir la mima sto ir tras il bogn, ma quai l’uffant nu sa. Dafatta a Nadal nu’s saja tuot ün da l’oter.
Üna strategia es da simplamaing giodair il misetri. Eir scha blers uffants nu san plü, perche chi’s festagiescha Nadal, ün misteri resta: Co esa pussibel cha ün vainter ha plazza per tantas dutscharias sainza cha l’uffant explodischa?
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Quai ha dat la seguainta reacziun:
„Während ich Ihre letzte «Romanische Spalte» mit grossem Vergnügen gelesen habe, kann ich den Inhalt dieser Kolumne so leider nicht zum Abdruck freigeben. Das XXX Kundenmagazin will nebst Kochinspiration unterhaltsamen Lesestoff bieten. «XXX und XXX», wie das XXX-Motto, soll auch der Inhalt des Magazins sein. Ihre Kolumne beleuchtet leider ausschliesslich negative Aspekte der Festtage - von mühsamen Verwandten, monierenden Müttern oder Kindern, die Mühsal über sich ergehen lassen müssen und Süssigkeiten im Übermass in sich hineinstopfen. Diese Botschaften, die zudem gewiss auf eine Vielzahl an Familien nicht zutreffen, möchten wir so nicht an die Leserschaft vermitteln.
Dürfte ich Sie daher freundlich bitten, uns einen neuen Text zukommen zu lassen, der sich auf schöne Seiten von Weihnachten fokussiert wie z.B. Vorfreude, das gemeinsame Backen, das Zusammentreffen und Zusammensitzen, das Schenken, Finden von Geschenkideen etc. Ich bin überzeugt, Sie als Profi-Schreiberin finden einen guten neuen Ansatz.“
Ma, cler. Eu n’ha scrit ün’otra columna (cun traducziun) chi’d es per mai kitsch total, ma els nun han badà, l’incuntrari, i chattan superischem e stamparan cun plaschair.
Il bastunin da tschiculatta
Seis abiadis vaivan fingià cumanzà in avuost a far biscuts da Nadal cun agüd da la recetta sülla pagina stratta our dal magazin XXX da l’on passà. E lura tils hana vendü mincha marcurdi davomezdi sülla via maistra. Las vaschinas d’eiran commosssas, lodaivan e cumpraivan. Che gnoccals! Tuot il cumün as partecipaiva vi da la cumpra chi ha dürà dad avuost fin ocotober, lura d’eira afin, plü ingüns gnoccals per quai suot.
Üna duonna prominenta, Lidia, chi d’eira chaschiera sur vainch ons pro XXX, ha dumandà a Reto (cun seis desch ons il plü vegl dals tschinch pitschens pastiziers), perche chi nu vendan plü lur dutscharias. In quel mumaint as fuormaivan larmas aint ils öglins da l’uffant. Sco üna sajetta ha Lidia trat our da sia busacha ün bastunin da tschiculatta. Quai ha fat effet. Chi hajan guadagnà be 250 francs, ma cha l’e-bike per bazgenar chi vöglian regalar da Nadal cuosta sur 3000 francs. Ch’el nu saja plü bain in chamma.
In cuort mumaint s’han organisats ils vaschins dals pluoders, han ramassà raps, eir trais societats s’han partecipadas e vendü las listessas dutscharias sco’ls uffants, il vendader da velos ha fat ün bun predsch – e quia d’eira’l dimena, il velo eletronic da bazegner. Quel nun es lura plü stat bun da tegner inavo las larmas, e quai nun ha neir fat dabsögn.
Sün quai n’haja sdit sü il job. A la fin.
Text: R. Ganzoni, Schlarigna
Fotografia: www.pixabay.com
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Romana Ganzoni - I d’eira ün sbagl da leger la Neue Zürcher Zeitung avant ün pêr eivnas. Esa necessari cha gazettas seriusas citeschan in detagl l’acta d’achüsa i’l cas da Rupperswil? Ün hom giuven haja – adonta ch’el d’eira para adüna calm e gentil - aschaschinà ün bel di cun crudeltà ed infamia straordinaria a sang fraid quatter umans, üna mamma e seis duos figls, ma eir l’amia dal figl plü vegl. Avant co tagliar sü la gula ha il morder (seis nom nu vain manzunà per til proteger) violà il figl plü giuven e filmà tuot, davo ha’l dat fö la chasa.
Impizzand üna famiglia vaiva’l fingià aint il cheu la prosma, la glista dals mats ch’el vulaiva torturar sexualmaing d’eira pronta, quai til varà quietà e fat ch’el nu perda ne nerva ne controlla, el pudaiva giodair il mumaint. Uossa e’l davant tribunal e duos psichiaters til attesteschan ch’el saja pront per üna terapia e cha quai saja pussibel.
La psicologia as morda aint ill’agena cua
La psicologia ha pers seis compass sco tschertas medias, l’unic compass cha la psicologia para d’avair in quist cas es la psicologia – sainza muond -, ella as morda aint ill’agena cua, cun oters pleds: Ella es autoreferenziala. Ils psichiaters saran gnüts a quella conclusiun, perche cha l’aschaschin ha savü inscenar si’incletta, imitand la normalità sociala ed emoziunala. Quai savaiva el eir far avant ils mordraretschs diabolics, id es sia natüra (voul dir: El s’adatta a mincha situaziun perfettamaing. Adüna).
Text: R. Ganzoni, Schlarigna
Fotografia: www.pixabay.com
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Romana Ganzoni -
Uossa suna rivats a Landquart. Il figl da 12 ons dumonda a la mamma, scha quist „village“ plain roba plü bunmarchada, plain marcas, plain „labels“, plain prodots da luxus (chi sajan listess mumaint prodots da massa, corregia la mamma), scha quist „outlet“ saja a Landquart, ch’el craja cha quel saja a Landquart, cha seis cumpogn da classa haja cumprà ün pullover da Polo Ralph Lauren, blau s-chür, discret, megacool.
La mamma nu s’interessa zist. Davo üna posa disch’la: Ingün’idea. Chat da quists lös üna varguogna, disch’la. Tuot be consum, disch’la. Scha’ls 24 december es üna dumengia vögl’na dafatta rivir ils affars, disch’la. Che varguogna, repet’la. Quai am va talmaing sülla nerva. E pullovers classics sun per glieud lungurusa, disch’la. E megacool, quai nu’s discha in cas, figl, inclet? Il figl sbassa l’ögliada. Voust ün panin, dumonda la mamma. Eu n’ha tut cun mai. Pan integral e chaschöl vegan. Voust? Na grazcha, disch il figl e da man ad ün paquet plain uorsins da gomma in tuot las culuors. La mamma tira sü il nas. San nun es quai, disch’la. Ma bun, respuonda il figl. De gustibus non...non, apunto, disch la mamma.
A Cuoira müd’na tren.
La mamma sta sü, ella sto ir sün tualetta, fingià daspö Sargans. Uossa va la spert, il squitsch es para enorm, il figl sfrigna. La mamma cuorra. E nu vain plü. Tschinch minuts passan. Desch minuts. Vainch? Il figl segua a la mamma, tschercha la tualetta, la prüma ch’el chatta es serrada a clav, sur la foura clav as vezza cler e net ün quaderin verd, curius. Il conducteur ha tachà sü il scrit „Defekt - Out of Order - Fuori servizio“, ün Spassvogel ha scriblottà suotnan „Pischa a chasa!“, il figl piglia seis culli our da la busacha e scriva suraint hahaha. Curius, inchün para da chantar aint illa tualetta chi’d es fuori servizio. Che diavel? Es quai la vusch d’ün kindel? Hei, tüüü, cloma il figl. Ingüna resposta.
Passà ils prossems duos vaguns clocca il figl vi da la porta da la tualetta da prüma classa in möd energic. Ingün stress, disch la mamma e ria. N’ha plaschair cha tü nun est partida cul auto da posta a Tusan, mamma, disch il figl e parta per darcheu tour plazza sülla pultruna da la seguonda classa. Davo üna ter pezza – il tren es fingià a Chastè – vain la mamma, ün zich spennada, las massellas cotschnas, e dumonda, co cha quai saja uossa cun quist pullover da Polo Ralph Lauren, cha quella marca nu detta quai sgüra na a Landquart, chi’s stopcha ir a Mendrisio, aint il „Fox Town“, cha quai poss’na far la fin d’eivna chi vain, scha’l figl haja vöglia. Ün pullover classic poust adüna dovrar, o?
Il figl püffa sü per la mamma es squassa il cheu. E cha uossa haj’la üna da quellas foms nairas, ün bel steak, quai füss uossa il maximum, megacool? Chi detta ün char restorant. Vè, giaina, disch’la al figl, quel ramassa sia roba e segua a la mamma chi ria dad ot da la buna glüna e picla our dal paquet dal figl ün uorsin da gomma orandsch.
Text: R. Ganzoni, Schlarigna
Fotografia: www.pexels.com
Suonda LATABLA!
Da Romana Ganzoni -
La guida, Maria Rita, muossa a giasts seis cumün Sant'Angelo Muxara in Sicilia. Ella fa quai per raps, 60 euros la persuna. Uschigliö nu's rivessa pro Olga, la producenta da ricotta e chaschöl "di pecora", tuot il cumün cumpra pro ella, seis hom tegna 600 bes-chas, 450 vegnan musas mincha di duos voutas dal patrun e da seis duos pasters. Olga es be pitschnina, ma plain energia. Na plü veglia sco 50. E fingià quatter abiadis. Uschè suna, las blondas, complimenti, signora, disch eu cur cha no partin. Ed ella schmacha sül chaschöl frais-ch chi'd es aint in üna fuorma da plastic da l'apparentscha d'ün giovaret per criblar sablun. Olga schmacha e ria, pulischa ils mans vi dal scussal e dà üna branclada. Eir la vista da lain da Padre Pio aint illa grotta da la chascharia surria. Las fluors davant el sun da plastic, precis sco la fuorma da chaschöl. Intuorn ed intuorn plattinas da keramica albas. Auguri! Ancora.
Sia tatta faiva pasta fresca amo cun 105 ons
Uossa rivaina pro Maria. Maria es la furnera. Scha'l pan es pront po gnir minchün pro ella e chatschar üna pizza o verdüras aint il fuorn chod chi ha fingià 70 ons, ün fabricat da Palermo cun trais portinas. Maria ans dà pan frais-ch cun öli d'olivas ed origano sech our da seis üert. Seis hom Angelo chi d'eira mürader ad Airolo e lavuraiva in üna fabrica in Germania fa la pasta fresca, el sezza davant üna maschina e quinta da sia tatta chi faiva pasta fresca culs mans (sül schnuogl schnester) - amo cun 105 ons. El fa la pasta cha no mangiaran plü tard cun Maria ed Angelo aint il "cortile" davant lur chasa. Giuseppe, il frar da Maria güdarà, Maria e Giuseppe discuorran tanter dad els inglais, els sun creschüts sü tuots duos a Bedford. Là - i'l lö da l'ultima execuziun in Ingalterra - viva üna gronda colonia taliana, divers sun da Sant'Angelo Muxaro.
Da Romana Ganzoni - Sonntag & Sohn. Juweliere. I sun a Leipzig. A Leipzig ha stübgià Goethe giuris prudenza, ed uossa vaja darcheu amunt, la cità es hip, pulsescha. In vaidrina glüschan anels da spus ed oter, eir tocs plü pitschens o d’argient, per la buorsa main plaina, daspera uraglins cun rubins e safirs, cotschens e blaus, chadainas jelgas, serradüras pesantas, or, diamants, roba intima, roba chi brilla sco’l sulai o las stailas, chi arcuna la poesia dal firmamaint scha sulai e stailas nu sun visiblas, roba chi tschücha sü l’emoziun dal corp, perche cha clinöz das-cha restar sülla pel scha las manetschas ston davent o’l pullover e la blusa, la chamischa.
Daspö 1897 sun ils „Juweliere Sonntag & Sohn“ a Leipzig, güsta pro’l Markt, pro’l marchà tschüffast quists s-chazzis. Immez aint. Bella salaschada. In mardi ed in venderdi as poja cumprar frajas e fluors sün plazza. Pan e tomatas. Minchatant daja ün concert suot tschêl avert. Cun palc e tuot. Hoz ha strat nan ün pianist majer ün clavazzin da lac nair, el stà sün ün’assa cun quatter roudas, il pianist suna da quai trist e trid, il clavazzin es stunà, la tecnica dal musiker: mediocra. Melodias cuntschaintas, evergreens.
A mai plascha.
In vicinanza da Sonntag & Sohn esa adüna ün pa dumengia, forsa eir, perche chi sun in duos, ün bap ed ün figl, dumengia e sonda, üna fin d’eivna d’instà, quai ha üna forza quieta, fidela, chi exprima istorgia gratagiada e loialità, chi disch: famiglia vaglia alch, Blut ist dicker als Wasser, eir hoz, l’on 2017, ün temp chi ha vöglia da schoglier tuot. Sonntag & Sohn, quai tuna da plü bod, da pasch e panins, da painch, confitüra, cafè. Sonntag & Sohn disch: ils chanuns dal minchadi taschan, id es dumengia, la glieud va a predgia sco in ün film frances dals ons 60, la glieud va a spass, las duonnas mettan sü la megldra cullana da perlas, id es uschè bel co chi nu d’eira amo mai.
Da Romana Ganzoni - A la Freiestrasse 208 es üna plitscheria chi exista daspö decennis. Avant s’vaiva svachada in möd glamurus e be lungurellas üna fich cuntschainta stylista illas stanzas i’l parterre chi sun uossa plain mantels, jaccas, plümatschs, tas-chas, chatpütschas e cuvertas per metter sün cotschas, e para haja Andi Warhol himself fat üna visita a quista stylista ch’eu m’imaginesch cun stivals albs (sco quels da Diana Rigg chi giovaiva ad Emma Peel) ed in üna jacca da leopard oversize, l’ögliada da princessa orientala immez Turich – sco per antizipar la plitscheria, per tilla dar la lizenza d’eleganza absoluta dals ons 70.
Du nicht töten!
Schi’s aintra per ir sü aint illas abitaziuns chi sun situadas sur l’affar as passa daspö decennis sper rests da pelissas vi, pelissas da vuolp, da müstailas americanas, da chinchilla, da cunigl, da castor, dimena da tuotta sort roba pelusa, i’s vezza eir la cua dad ün ocelot, forsa il rest d’ün mantel lung lungischem cha la Tudais-cha Hannelore M., la duonna da Dr. M. (cunquai vaiva ella automaticamaing eir ün titel: Frau Dr. M.) portaiva a Scuol ed a Vulpera cur ch’eu d’eira ün uffant e clamaiv davo a quista immensa duonna: Du nicht töten! che chi faiva rier a la Venus im Pelz da mez predsch our da la vendita a Düsseldorf West. Riand dundagiav’la sco üna coluonna corinta, ün’immensa ondulaziun blonda süsom, chi’s pensaiva vi da Rumpelstilzchen chi varà fat or our da strom eir per ella. O vaiva ella be tut a fit la pelissa d’ocelot (e’l prossem on da „Baby-Löwe“) per blagar sü in Svizra, pustüt scha Frau Dr. M. e Herr Dr. M., ils vegls Nazis culla frisura e la glüna d’or, faivan ün viadi cun Mercedes verd tigl sü San Murezzan?
Emprima publicaziun: October 2017
Suonda LATABLA!
Autura daspö favrer 2020 - Alina Müller (*1995) as sainta svelt e jent in plüs lös dachasa: D’uffant in prüma lingia in Engiadin’Ota e Bassa e ed illa Val Müstair, plü tard lura eir a Cuoira, in Surselva, a Turich ed a Berna. Giò la Bassa e sün facebook as preschaint’la per brich esser mainstream svizzer sco Alina Müglinera. Oter co in noschs stincals linguistics ha’la ils ultims ons eir amo investi si’energia i’l stüdi da psicologia ed i’l instruir vallader.
Autura LATABLA dapi avust 2016 - Annatina Nay, viva a Trun e Turitg, lavura sco graficra independenta, observadra en differentas situaziuns, savens sin viadi el tren, s'interessescha per carstgaus e lur raquintaziuns, rimna regurdientschas e muments per crear historias el tgau e sin pupi.
Autur LATABLA dapi avust 2016 - Benedetto Vigne è naschì en Italia (1951), creschì en Surses e viva dapi quarant’onns a Turitg. El scriva istorgias e chanzuns, el descriva suns e tuns e fa magari er in zic radio. De facto ha el scrit onns or recensiuns per la gasetta Tages-Anzeiger ed ha tgirà per RTR las emissiuns «La truvaglia» e «Las perlas». Ultra da quai fa el oz part da la gruppa da rock rumantscha-turitgaisa L_MAR.
Autura LATABLA dapi avuost 2016 - Uffanza ad Ardez , studi da romanistica comperativa, tudestg e rumantsch a Turitg, 2013-2017 translatura per il rumantsch en la Chanzlia federala a Berna, 2014-2016 redactura dal magazin da cultura Subkutan tar Radio Bern RaBe, sa participescha al Tavulin litterar dad RTR , dapi 2017 redacziun dal Chalender Ladin. Viva cun ses um e lur dus uffants a Uetikon.
Fundatura ed autura - creschüda sü a Tschlin in Engiadina Bassa. Davo la finischiun da la HTF a Cuoira ha'la lavurà 6 ons i'l marketing pro ün'agentura da viadis. Daspö il 2007 ingaschada sco assistenta pro üna banca.
Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)
Autura LATABLA dapi avust 2016 - Fadrina Hofmann es creschüda sü a Scuol e viva hoz darcheu cun sia famiglia quia. Ella ha stübgià scienza da medias e comunicaziun, schurnalissem e rumantsch a l'università da Friburg. Daspö 2009 è'la redactura pro "Die Südostschweiz". Ella ha publichà plüs cudeschs e diversas istorgias.
Autura LATABLA dapi october 2018 - Creschida si e stat a Vilters. Ella ha studegià pedagogia e rumantsch a l’universitad a Friburg. Gugent ha ella temp cun ses chars ed en cumpagnia, discurs, observaziun e reflexiun, musica, tschigulatta da latg, da pudair viagiar e turnar.
Autur LATABLA dapi december 2016 - Mario Pacchioli (*1981 en Surselva) ei musicist ed actur da teater. Suenter haver absolviu il seminari da scolasts a Cuera, sededichescha el cumpleinamein alla musica. Sco collaboratur liber scriva el dapi il 2011 ils “Impuls" per il Radio Romontsch. Oz viva e lavura Mario Pacchioli a Paris sco actur da teater e musicist. (infos: www.mariopacchioli.com)
La GiuRu (Giuventetgna Rumantscha) emprova da promover contacts tranter la giuventetgna da las tschintg differentas regiuns rumantschas e da la bassa. Ella porscha a giuvnas Rumantschas e giuvens Rumantschs raps, communicaziun ed agid per la realisaziun d’in project cultural rumantsch. La GiuRu è uniun affiliada a la Lia Rumantscha e po trametter quater delegads a las radunanzas generalas. Entant che la GiuRu figurescha sco uniun tetgala per las uniuns da giuventetgna localas, è la YEN la uniun tetgala da las minoritads linguisticas da l’Europa.
Autura LATABLA dapi schaner 2017 - Romana Ganzoni (*1967) es autura da Scuol. Ella lavura e viva a Schlarigna. Raquints, poesias, essais, columnas. Seis prüm cudesch cumparü in marz 2017 pro Rotpunkt, Turich, ha nom "Granda Grischun“.