La GiuRu (Giuventetgna Rumantscha) emprova da promover contacts tranter la giuventetgna da las tschintg differentas regiuns rumantschas e da la bassa. Ella porscha a giuvnas Rumantschas e giuvens Rumantschs raps, communicaziun ed agid per la realisaziun d’in project cultural rumantsch. La GiuRu è uniun affiliada a la Lia Rumantscha e po trametter quater delegads a las radunanzas generalas. Entant che la GiuRu figurescha sco uniun tetgala per las uniuns da giuventetgna localas, è la YEN la uniun tetgala da las minoritads linguisticas da l’Europa.
Da Michela Sutter (GiuRu) - Que es ils 25 meg. Auncha trais dis fin cha la scoula cumainza darcho. Plaunet tuornan tuots darcho da las vacanzas. Bgers sun stos in pajais esters, dalöntsch davent: in Indonesia, sün Bali u ill’America. Oters sun stos in Italia, Frauntscha, Spagnia e Germania. Bod üngün ho passanto trais eivnas a chesa. Il motiv per ir davent es suvenz l`ora, que saja memma fraid cò ill`Engiadina. Ed insomma, scha tuot ils oters sun davent, perche dess eau alura rester cò suletta? A vegnan paquettedas las valischs: «Chau Svizra!».
Cò tar nus a Samedan es que ün pô oter. Illa prüm`eivna da meg ho que nom per bgers iffaunts davent da la terza classa: «Chau mamma, chau bap!», ma na «chau Svizra». Ad esdarcho temp per il KiLa. Daspö bundant 30 ans ho quist champ da meg lö in differentas regiuns da la Svizra. Pudair giuver insembel aint il god, fer cuorsas sün plazzas da sport u schoglier ingiuvineras düraunt sairedas da quiz, que es be üna pitschna part da quelo cha dapü cu 50 iffaunts paun passanter.
Dad Anina Sgier -
"Exact tei enquerel jeu!", "Astgel jeu incantar tei per ina buna caussa?"
Jeu sun perschuadida ch'ils biars da vus ein silmeins inagada el decuors da lur veta vegni adressai d'in "dialoger". Mo tgi ei e tgei fa in "dialoger" atgnamein?
In "dialoger" ei ina persuna, che lavura per bien romontsch sco "fundraiser" per ina organisaziun da beneficienzia sco Vier Pfoten, WWF, Amnesty International, etc.. La finamira ei d'anflar novs commembers, e quei sin via, savens alla staziun dil tren ni en loghens nua che bia glieud passa el decuors dil di. Jeu savess prest pretender che la majoritad da vus ch'ei vegnida adressada ha rispundiu enzatgei semegliont al suandont: "jeu hai tuppamein gest negina peda", "negin interess", "miu tren parta gleiti, stoi ir". Forsa haveis vus fatg in grond artg entuorn il "dialoger" per evitar ina confruntaziun ni forsa schizun passai sperasvi senza far stem. Quei ein tut reacziuns quotidianas che jeu hai pertschiert la stad vargada duront miu temps da "dialoger". Mintgaton sa quei esser fetg frustrond, mo da l'auter maun ei il plascher ton pli gronds sch'ina persuna freina tuttenina ed ei prompta per in discuors.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Sche quei succeda vala ei d'attentar la persuna alla problematica e da perschuader quella persuna da daventar nova commbembra ni niev commember dall'organisaziun. Quei sa gartegiar, savens ei il success denton plitost restrenschius.
Per succeder sto la tenuta d'in "dialoger" exnum cumprender fetg bia optimissen, plascher e bia resilienza. Aschispert ch'ins resenta stauncladad e pauc energia ei la probabladad d'anflar novs commembers pintga. Consequentamein semotivescha il team da "dialogers" in l'auter duront igl entir di per mantener la buna energia.
In entir di sin via, e quei da tutta aura, sa esser fetg liung e stentus, cunzun sche certa glieud ei buc exnum fetg curteseivla. Mo ei dat era scuntradas fetg interessantas e divertentas. Ins vegn en discuros cun ina fetg vasta paletta da persunalitads, seigi quei cun glieud giuvna ni glieud pli attempada, dunna ni um, glieud fetg beinstonta ni glieud al minimum d'existenza. Quei ei in factur che fa la lavur da "dialoger" zun fascinonta.
Era saver luvrar mintga di en in auter liug dalla Svizra tudestga ei enzatgei che jeu hai gudiu. Ils "dialogers" midan mintga di lur plaz da lavur, aschia ch'ins sa la damaun buc adina nua exact ch'ins vegn a luvrar. Plinavon san ins era mai tgei che spetga ins, cunquei ch'ins sa buca con bia glieud ch'ei vegn ad haver en quei liug.
Il temps che jeu hai passentau sco "dialoger" ha purtau diversas investas, novas experienzas e naturalmein hai jeu era empriu fetg bia. All'entschatta hai jeu giu in curious sentiment da semplamein adressar glieud jastra sin via, mo ins surmunta spert l'atgna retenientscha ed ei daventa enzatgei tut usitau. Vinavon hai jeu observau, che glieud cun mieds finanzials plitost limitai ein savens stai ton pli beinvulents e prompts da sustener l'organisaziun che glieud pli beinstonta. Mo era mia conluvrera ha giu raschun cun pretender che la lavur da "dialoger" seigi "l' universitad dalla via", cunquei ch'ins emprenda propi fetg bia.
Tgisà, forsa prendeis la proxima gada che vus vegnis adressai d'in "dialoger" cuort peda per in cuort discours enstagl da passar vinavon. Vus vegnis nuota magliai!
Text e fotografia: Anina Sgier, GiuRu
Suonda LATABLA!
Da Michela Sutter (GiuRu) - Varamaing nu sun eau uschè üna persuna romantica. Da me oura as paun duos persunnas avair gugent, ma eau nu vuless savair, e sgüra na vzair quelo. Perche? Üngün` ideja.
Eau as vuless quinter üna pitschna istorgia. Eau am algord auncha bain. Avaunt circa quatter ans schantaiv eau illa staunza da latin. In nossa classa vaivans be trais mats. Uschè am d`he eau svelt do bada cha quel tip davous me stu esser nouv. Ils magisters nun`s haun infurmos cha survgnissans ün nouv conscolar. Dimena chi d`eria quist sochi?
Varamaing am d`eira quelo listess, u forsa listess na? El nu d`eira güsta ün bel, ils chavels blonds bger mema cuorts, la vista ün pô arduonda ed eir il rest dal corp paraiva dad avair ün pêr kilos mema bgers. Ma quels ögls… blovs, na clers, ma neir na s-chürs, ün po grischaints ed els paraivan da`m hipnotiser.
Zieva quista lecziun d`he eau dicurrieu cun mia megldra amia chi nun d`eria in mia classa. Ella savaiva precis chi ch`eau managaiv cur`ch`eau la d`he quinto dal nouv conscolar. «Que es Luis. El vo cun me culs skis. Varamaing e`l da Turich, ma el ho müdo scoula.» Luis dimena vaiva nom quel mat chi d`eria bun da destrüer mia concentraziun düraunt üna da mias lecziuns predilettas be cun sia preschentscha.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Uossa, quatter ans pü tar, stögl eau dir cha quel mumaint in quella lecziun da latin d`eira prubabelmaing uschè qualchosa scu amur per prüma vista. Ma scha que es propi amur nu se eau dir. Eau nu se gnauncha che cha amur dess esser.
In quels quatter ans d`he eau inscuntro auncha bgers mats, e scu matta illa puberted am d `he eau interesso per ün u l`oter da quels. Ma tar üngün d`eira que uschè scu tar Luis.
Daspö duos ans vo el al gymnasi a Tavó, contact vainsa aunch`adüna. Nus essans buns amihs, amihs chi nu sun be amihs ma nu saregian mê dapü scu amihs. Tuna cuplicho, es que eir.
Vus dschais uossa, hai da quels dramas vainsa già udieus bgers. Na nu vais, perche cha mia istorgia nun es üngün drama. Nus vivainsa tuots duos bain cun quista situaziun ed be in pochs mumaints vess eau propi da bsögn ch`el füss tar me. Ed eir scha nus ans vzainsa forsa duos fin trais voutas l`an, es que mincha vouta scu cha`ns vessans vis be l`eivna passeda.
Eau crai cha quista situaziun es la ragiun per mia reacziun sün amur. Voul dir, perche cha`m vain bod mel sch`eau vez duos chi`s haun gugent. Ed auncha pês, sch`üna cumainza bod a crider, sch`ella nun ho vis sia amih daspö trais dis.
Eau am sun adüseda cha quella persun ch`eau am es dalönch davent ed ch`eau nu la pudareg mê numner mia amur perche ch`el nu saregia mê mieu. Ma ad ün oter nu vuless eau. Na hoz e neir na in quatter ans.
Text: Michela Sutter, GiuRu.
Emprima publicaziun 2019
Fotografia: Pixabay
Suonda LATABLA!
Da Ralf Beer (GiuRu) -
«Grüezi», salidain jau e mes collegas unisono l’um vegl che vegn encunter durant viandar.
«Tge grüezi? Nus schain buna saira!», respunda quel tut indignà.
«Oha, sorry, äh, perstgisai», faschain nus. «Buna saira, natiralmain.»
Il vegl para d’esser calmà e passa cun in surrir.
Atgnamain era questa situaziun sintomatica per il process da salidar en Rumantschia – ils pli blers dian quasi adina emprim «Grüezi». L’um vegl da noss inscunter aveva mettain era mo fatg a nus la reproscha, perquai ch’el aveva udì che nus discurrivan rumantsch ensemen. Uschiglio avess el forsa era ditg «Grüezi».
Insaco partan ils Rumantschs consequentamain da la premissa ch’els hajan esters avant els. Qua ina situaziun exemplarica: Rumantschs che dattan la bucca d’auters durant star en colonna en l’Europaparc en Germania. Quant penibel èsi, sche la persuna, a la quala ins ha gist attribuì ina curiusa furma da chau ed ina frisura tarladida, sa maina tuttenina e giavischa in bel di per rumantsch?
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Sco sulettas occurrenzas nua ch’ins pudeva salidar in ester senza dubis en il linguatg matern ed esser segir ch’i dat ina resposta en il medem, valan anc oz – almain tar las generaziuns pli veglias – las Scuntradas Rumantschas che avevan lieu mintga trais onns davent dal 1985 fin l’onn 2000. Tant pli surstada ed intgantada reagescha ina persuna rumantscha lura sch’ins respunda sin in «Grüezi» cun «Bun di» u «Buna saira».
Ah, quai è in da qua...quel sto gea esser in flot!
Las fatschas seriusas e malsegiras daventan prest levgiadas ed allegradas. Sch’ins spassegia per exempel sco um tras in guaud ed entaupa ina dunna, para quella per il solit d’esser senza quitads uschespert ch’ella auda ils pleds salidants per rumantsch. «Ah, quai è in da qua...», pensa ella probabel, «...alura è gea tut en urden. Quel sto gea esser in flot!».
Uschia sa manifestescha la tema umana da l’ester en Rumantschia sur ina simpla floscla da salidar. Subconscientamain sa mussa qua era la persvasiun dals Rumantschs ch’ils Rumantschs sajan paschaivels, onests e senza putgads. En l’ideologia rumantscha n’existan nagins criminals, violents, terrorists ed amocaders rumantschs. Ma insaco constatti gea era.
U quants gronds delinquents rumantschs enconuschais vus? Nulla, in... u dus?
Ussa ch’il giubileum da 100 onns da la Lia Rumantscha s’avischina, èsi uschia mo da sperar ch’i dettia puspè in lieu nua ch’ins possia laschar star ils «Grüezis» envers esters.
Text: Ralf Beer, GiuRu
Fotografia: Pixabay
Emprima publicaziun: 2019
Suonda LATABLA!
Dad Uolf Candrian (GiuRu) - Ils canals dallas medias dumognan buca neu da visualisar la polifonia che regia sils canals dils mieds socials, tiktok, snapchat, youtube ni il pli niev clubhouse. La libertad nua s’informar ei aschi gronda sco aunc mai e s’avischina ad in punct culminont. La crisa dalla societad individualisada.
Entschiet ha la midada schon baul. Alla fin dil temps medieval ha la baselgia piars il monopol silla scartira. Il plaid scret era buca pli sacrosanct e tuttina han cudischs grazia als aults cuosts da stampar salvau la credibilitad da quei mied vegl. Quei ch’era scret era verdad, ner sin alv, in paradigma che vegneva buca mes en damonda. Malgrad ch’ei dat savens dapli che duas perspectivas, dapli che nus e tschels. Sper ner ed alv massa tuns grischs.
Ellas structuras ecclesiasticas anfl’ins ella aunc il pli marcant, quella collectivitad che va pli e pli a piarder, il nus. Anflar libertad entras entrar en claustra, strusch da crer che quei ei pusseivel. Il giuven Murezi Casanova (25) ha fatg quei pass. La structura quotidiana dat spazi per patertgar, il caset libertad enteifer siu garter. Il caset tegn encunter ch’igl utschi vegn buca smaccaus. «Tgi che semuenta buc, vegn buc a sentir las cadeinas.» san ins concluder culs plaids da Rosa Luxemburg.
Ligiai per esser libers, ei la parola dils Grischuns. Mo l’identificaziun cun ina instituziun sco ina claustra, uniun, partida ni culla fatschenta ei denton buca pli derasada tier la giuventetgna. Igl individualissem ha surmuntau il collectiv. Negin ei pli pronts d’unfir sesez, da s’exponer per la caussa. Mintga pass vegn documentaus, tut ei controllau – jeu crei senza instituziun che diregia el zuppau. En scola empren ins da gie buca curdar si, esser auters ei la mort sociala. Ils carstgauns han piars lur veta. Els vivan ina veta predefinada dalla societad. Malgrad ch’ils mieds fussen cheu, d’exister bia pli liber che en tuttas epocas entochen oz, stattan tut ils carstgauns sut in enorm squetsch ch’ei strusch da cumparegliar cun in autra epoca. Buca mo las classas bassas, mobein tuttas classas socialas e cunzun la giuventetgna.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
La generaziun da nos geniturs ha pauc capientscha per la cumadeivladad passiva dalla giuventetgna. Els han aunc cumbatiu pil dretg da vuschar dallas dunnas, encunter normas dictadas dalla baselgia. Nus havessen oz tuttas opziuns, tutta libertad e tuttina buca fiug sut il tgil. La flomma dalla tradiziun ei el mument mo burnida che scaulda pauc, mo spert puspei encendida sch’ina sbrenzla croda viaden, pertgei nies sulom ei vegls. Tut quei che nus havein deriva enzaco dil vargau. Mo en tuttas organisaziuns mauncan ils commembers che vegnan suenter, mo paucs ein pronts da trer il carr ed ei dess tons caums, las opziuns ein infinitas nua ch’ei drova engaschi. Urar e luvrar vala mo pli en claustra.
Las persunas ch’ein daventadas in cun lur lavur svaneschan, strusch in sesenta pli clamaus. Nus che vivin egl oz havein aunc la caschun d’emprender d’enconuscher quell’identificaziun culla clamada perpetuada els nums: Gion caluster, Mariuschla hebamma, Toni pot, Gieri koch, Toni flaschner, Mattias mazler, Maria dalla posta, Dumeni meister, Peder ustier, Tgani calger, Toni förster, Gion dalla reisga, Martin banca, Gion pur, Zali wagner, Toni marcadont ed aunc biars auters. Quels enconuschevan aunc nos uauls, nos praus, nossas alps e nies Vorab. – Mia cusrina ha dumandau mei duront ir cun skis, daco ch’jeu tschontschel da «noss’alp» sche nus havein gie buca vaccas. Cura ch’jeu erel buob haveva miu vitg aunc siu muvel, plirs purs, scrinarias, ina pasternaria, ina banca, ina mazlaria, ina posta e pliras ustrias e vegls che raquintavan a nus affons da nies vitg.
Quellas stizuns e quels spurtegls eran loghens nua ch’ins sentupava el spazi public. A Tusaun ni enta Glion eisi casualitad che dus stattan en colonna dil medem vitg. E sche duas persunas entran en discuors, enconuschevan els gia in l’auter, quei slargia buca horizonts. La democrazia drova il discuors, opiniun e critica, per vegnir sin propi bunas sligiaziuns. Buca mo global mobein era local. Ina caschun ei la radunonza generala dalla giuventetgna romontscha ils 3 da fevrer via zoom: https://www.facebook.com/events/414920099936074/
Text: Uolf Candrian, GiuRu
Fotografia: pixabay.com
Suonda LATABLA!
Da Michela Sutter (GiuRu) - Vais vus già üna vouta stüdgio che cha viver voul dir? Que es ün pled cha minchün cugnouscha e tuots craian da savair che cha que es.
Ma dschè üna vouta a qualchün ch’el dess explicher viver e vus badaregias svelt, cha que nun es uschè simpel. Üngün viva listess scu l’oter e minchün ho sia egna istorgia.
La vita es qualchosa complex. Nos cour batta daspö la terza eivna aint il vainter da nossa mamma. Ma es que già viver? U es que pür viver da quel mumaint davent cha nus ans essans consciaints da la vita? E che es il sen da la vita?
Sün quista dumanda ho minchün ün’otra resposta.
Mia resposta es, viver.
Scha mia vita glivra vuless eau avair amihs dapertuot sül muond. Eau am vuless algorder da bels mumaints, e da trists. Eau vuless savair cha eau d’he fat qualchosa our da mia vita. Ed impustüt cha eau la d’he passanto cun glieud cha eau d’he gugent, e cha ho gugent a me.
Eir scha la vita es be ün stedi traunter la naschentscha e la mort es que l’unic stedi cha nus pudainsa influenzer.
Fè qualchosa our da vossa vita, cumanzè!
Text e fotografia: M. Sutter
1. publicaziun: 2018
Suonda LATABLA!
Dad Asa Hendry (GiuRu) - Quei meins dat ei ina retscha dad intervestas cun persunas che discuoran ni han discurriu inagada romontsch e vivan ussa en in auter territori da lungatg. Nus mein alla tscherca dalla damonda sch’els sesentan sco part dalla diaspora romontscha ni buc. Igl emprem discuors ha giu liug cun Charlotte Holstein.
Co vesa tia relaziun cul romontsch ora?
Dapi che jeu hai entschiet miu studi cheu a Basilea ei il romontsch cunzun daventaus in party-tric per mei. En miu contuorn discuora cheu negin romontsch e pils biars sun jeu igl emprem contact. Sch’els vegnan pia sissu ch’jeu discuorel romontsch sun jeu mintgamai fatschentada ina bun’uriala cun translatar tut quei ch’els giavischan. “Co ha quei num per romontsch? E co dian ins XY? Di inagada quei e quei.”, ha ei lu num.
Hast ti il sentiment che ti piardas il lungatg?
Gie, enzaco schon. Jeu discuorel mo cun fetg paucas persunas romontsch. Mes geniturs ein dalla Germania e stattan ussa a Tumein. Sch’jeu visetel els, tschontschel jeu en famiglia ed era el vitg mo tudestg. Sch’jeu discuorel sentel jeu mintgamai con vess ch’ils plaids vegnan ord bucca a mi e quei fa enzaco mal.
Duvrau activamein il romontsch hai jeu forsa entochen ch’jeu hai giu tredisch.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Co era il temps nua che ti has discuriu activamein romontsch?
Jeu hai discuriu romontsch duront miu temps da primara. Cu jeu hai giu sis onns havein nus midau casa naven da Leipzig a Sedrun. Duvrau activamein il romontsch hai jeu forsa entochen ch’jeu hai giu tredisch. Da quei temps hai jeu era buca pli giu gust da discuorer, perquei che jeu hai giu ina colligiaziun negativa tier quei lungatg. Mia relaziun tier mes conscolars e tier la glieud schiglioc era buca sempla e cun la glieud vegn era il lungatg. Ei ha duvrau entings onns entochen ch’jeu hai saviu parter il lungatg sez dil liug e mias experientschas ch’jeu hai fatg leu.
Ei dat negin liug nua ch’jeu hai il sentiment da s’udir vitier
Sesentas ti part dalla diaspora romontscha?
Jeu sai buca sch’jeu sesentel part dalla diaspora romontscha perquei ch’jeu hai neginas persunas culla squalas jeu discuorel activamein romontsch. Quei hai jeu denton era cun ils differents loghens nua che jeu sun carschida si. Ei dat negin liug nua ch’jeu hai il sentiment da s’udir vitier. Buca en Germania, buca ella Surselva, buca a Tumein ed era buca cheu a Basilea.
Has ti in giavisch pertuccont tia relaziun tier il lungatg?
Jeu sperel ch’jeu stoppi buca discuorer in di el vargau dil romontsch, perquei ch’igl ei tuttina il lungatg nua ch’jeu hai empriu da scriver, da quintar ed aschia vinavon.
Text e fotografia: Asa Hendry, GiuRu
Suonda LATABLA!
Da Fabia Casutt -
Jeu sun carschida si sin in menaschi puril a Falera ed erel adina bugen en stalla entuorn las vaccas. Schon adina havevel jeu il giavisch dad in di saver luvrar sco pura. Denton sundel jeu sedicidida dad emprem emprender in auter mistregn. Suenter haver absolvau igl emprendissadi sco assistenta da veterinari il 2018, hai jeu aunc luvrau vinavon dus onns en quella professiun. Ils treis d’uost 2020 ha miu niev emprendissadi entschiet.
Ussa emprendel jeu la pura. Quei ha dau ina gronda midada en mia veta. Jeu habiteschel sil menaschi da miu patrun ed hai leu ina combra. L’emprema gada buca pli star a casa, emprender d’enconuscher novas tratgas da mia patruna ed era ils dis da lavur ein vegni pli liugs ch’en miu emprem mistregn. Mintg’autra fin d’jamna hai jeu liber e lu gaudel il far nuot ed era il temps culla famiglia e cun mias vaccas. Quei ha duvrau in mument da sendisar vida tut quellas midadas.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Era las lavurs sin quei menaschi ein fetg differentas allas lavurs a casa. Il menaschi sesanfla el plaun e las maschinas ein pli grondas che a casa. Aschia hai jeu empriu dad ir culs tractors, scuvriu la tschaghegna da fein e sun sendisada vid il stand da mulscher. Era hai jeu empriu d’enconuscher las vaccas. Mia finamira eri da saver tut ils nums aschi spert sco pusseivel. Quei ei gartegiau a mi dètg bein. Las vaccas ch’eran a casa sur la stad enconuschel jeu tuttas. Aunc temps d’emprender ils nums dallas vaccas d’alp. Sper tut las novas caussas sil menaschi d’emprendissadi hai jeu era puspei giu dad ir a scola e scriver examens. Nus vein giu in’entir jamna d‘introducziun da scola nua che nus essen stai egl internat. En quei temps havein nus survegniu ina massa informaziuns co nossa scolaziun vegn a veser ora. Suenter eis ei iu liber directamein cun igl uorden da scola. Nus havein entschiet a tractar tgei che schabegia culs funs sche nus luvrein cun els ed era ils motors dils tractors havein nus empriu. Ussa mein nus aunc in di ell’jamna a scola.
A mi plai la lavur fetg, ed jeu emprendel mintga di vitier enzatgei. Miu patrun dat a mi gronda fidonza e lai luvra ed empruar mei tut quei ch’jeu less. Jeu sperel che quei stetti aschia e ch‘jeu hagi sin fin da miu emprem onn d’emprendissadi ora ils trics dad ir culs tractors ed ils examens parzials che gartegian. Il secund onn frequentel jeu sco usitau sin in auter menaschi. Lu vegn ei puspei a dar ina massa midadas.
Text e fotografia: Fabia Casutt, GiuRu
Suonda LATABLA!
Da Naomi Arpagaus (GiuRu) - Durant ils davos mais è la crisa da clima ida empà en emblidanza per blers, cunzunt era en las medias. Ils problems èn dentant anc daditg betg schliads, pertgai che nus vulain dar spazi qua ad ina giuvna che s’engascha per il clima e l’ambient. Selina Arquint da Trin ha 17 onns, frequenta la Scola Cantunala a Cuira ed è activa en la chauma da clima.
Selina, co ès ti vegnida sin l’idea da t’engaschar per il clima?
S: Jau hai gia daditg patratgà che il clima ès in tema fitg impurtant e ch’ei vegn fatg memia pac cunter la crisa da clima. Cura che adina plirs giuvenils han entschavì a Cuira cun demonstraziuns ha insatgi da la chauma lura scrit a mai persunal e dumandà, sch’jau less era far part. Quai era per mai la schanza da vegnir en il moviment e da vegnir activa.
Co ha tes conturn reagì sin tia decisiun?
S: En mia famiglia èn tuts plitost interessads en questa tematica ed han quità quai bun. Era blers da mes amis ed amias han quità quai bun ed in pèr dad els èn uss era sez vegni activs en il moviment. Cler devi era glieud che era empà sceptica ni aveva pregiudizis, per exempel che nus lessan be demonstrar e betg ir a scola. Quai han ins schon udì in pèr giadas, ma tut en tut ha la glieud ch’jau enconusch quità bun ch’jau m’angasch.
Co descrivessas ti la giuventetgna da clima?
S: La giuventetgna da clima è in moviment chè atgnamain betg mo per la giuventetgna, mabain per tutt*as. I sto dar la pussaivladad per tutt*as da davantar activs en quest moviment, e nus vulain era discurrer per tutt*as, betg mo per la giuventetgna.
Quantas persunas èn activas en il mument a Cuira?
S: A Cuira essan nus var 20 enfin 30 persunas ch’èn activas. Natiralmain na èn betg tutt*as medem activ*as, mabain mintgin*a co ch’el*la ha temp. Dasper questas persunas hai fitg blers che sustignan nus. Quai èn forsa era anc ina giada 50 persunas che vegnan a propi mintga demonstrazius e che gidan nus da mobilisar per las acziuns.
Avant la crisa eran nus vid planisar in propi grond project cun ina demonstraziun che na ha natiralmain betg pudì vegnir fatga
Co èn ils pensums repartids sin las persunas che fan part?
S: Impurtant è per nus ch’i na dat nagina ierarchia. I dat pia nagin che po decider dapli, nus decidin adina ensemen tut. Uschiglio datti gruppas da lavur che sa furman ord persunas cun ils medems interess e talents. Nus avain glieud che fa ils designs ed ils flyers, autra glieud scriva gugent texts etc.. Uschia avain nus schon rollas, ma questas èn fitg flexiblas, e sch’insatgi na ha ina giada betg temp, sa gidan adina tuts. Nus avain in grond chat en il qual nus discutain adina e mintga duas emnas avainsa ina sesida per puspè guardar tgè via che nus lain ir e tgai ch’èn nos projects. Medemamain discuttainsa en questas sesidas nua che las singulas gruppas stattan. Igl è pia ina maschaida denter far tut ensemen e mintgin che ha empà il focus sin sias fermezzas.
Tgè acziuns avais vus fatg enfin ussa?
S: Nus avain entschiet suenter las empremas demonstraziuns en Svizra a Turitg ed a Berna ad organisar atgnas demonstraziuns e chaumas a Cuira ed en il conturn. Cun il temp avain nus sentì ch’i dovra empà dapli, ch’i dovra era ideas ed acziuns pli concretas da nus. Lu avain nus entschiet ad ans focussar sin singulas tematicas. Per exempel avain nus fatg in’acziun davart Food Waste ed in’autra davart consum e Black Friday. Era tar la revisiun da la lescha d’energia che era tema en il Grischun, avain nus fatg propostas sco questa lescha duai veser ora. Las demonstraziuns dentant èn adina stadas ina gronda ed impurtonta part dal moviment e quellas vulain nus era far vinavant.
Co èn vossas acziuns stadas influenzadas da la pandemia da Corona?
S: Avant la crisa eran nus vid planisar in propi grond project cun ina demonstraziun che na ha natiralmain betg pudì vegnir fatga, aschia che nus savevan all’entschatta betg tgai far ussa. Allura avain nus empruà da vegnir cun novas ideas, ed era propi blera glieud ha giu ideas fetg creativas per far acziuns senza blera glieud. In’acziun che nus avain allura fatg era l’acziun da colurar crappa e scriver si messadis per in bun futur. Quai era lu nossa alternativa per restar vesibel era en questa crisa.
Tgai èn en il mument ils pli gronds problems en connex cun il clima?
S: Il problem è atgnamain restads il medem. Tut en tut - grad durant la crisa da Corona - han ins schon sentì ch’ins ha nabetg pli discurri uschè bler sur dal clima. Blera glieud ha crai anc betg tgapì con malas che las consequenzas da la stgaudada dal clima èn, e quai è il grond problem. Quai è propi anc betg en ils tgaus da tuts schegie ch’ins senta gia ussa tgai che la crisa da clima fa insumma. I dat adina dapli catastrofas, per exempel questa catastrofa cun il ieli ch’era dacurt a Maurizius, ni quella en la Sibiria. Quai ha tut da far cun la crisa dal clima, ed ins senta dapertut las consequenzas. Nus vulain anc adina far attent sin quai, che propi mintgin ha da chapir, che quai è propi privulus e che nus stuain far ussa insatgai. Nus savain atgnamain betg pli perder bler, nus pudain be anc gudagnar.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Co pon ins vegnir pli conscient e sengaschar per l’ambient?
S: Impurtant è segir da discurrer cun la glieud, cunzunt era cun la famiglia e da s’informar per survegnir dapli conscienzia da la tematica e dad era informar glieud ch’ins conuscha davart las consequenzas. Uschiglio datti cleramain adina chaussas ch’ins po far en sia atgna vita, quai è natiralmain impurtant, sco per exempel buca viagiar mintga stad, ma be questas chaussas tonschan simplamain nabetg pli per propi salvar questa crisa. Igl è impurtant da vegnir activ ed i dovra era ina midada en la politica. Gest cun la lescha d’energia avevan nus contact cun la politica, ma sur la politica va tut vinavant be plaun ed igl è adina grev da chattar propi questas soluziuns ch’i duvrass. Nus pruvain adina da tschertgar il contact ma ans vulain era focussar sin propi avair l’attenziun da la populaziun per quest problem e per las consequenzas.
Jau giavischass ch’ei dat propi in reponderar, pia che propi tut ils umans sentan, che la stgaldada dal clima è prigulusa...
Co pon ins vegnir activs tar la giuventgetgna da clima?
S: Nus avain ina homepage “www.klimastreik-graubuenden.ch”. La chatt’ins atgnamain tut: ina email, links per ir direct sin ils chats da Whatsapp ni Telegram – nus essan cunzunt fitg activs sin Telegram – ed ins po era scriver a nus direct via social media. Là datti ina persuna dal team d’organisaziun chè responsabla per persunas che han interess da daventar activ. Ins po dentant era vegnir ina giada ad ina da nossas sesida senza esser liads.
Tgai giavischassas ti che samidass en connex cun il clima en ils proxims 5 onns?
S : Jau giavischass ch’ei dat propi in reponderar, pia che propi tut ils umans sentan, che la stgaldada dal clima è prigulusa, e che la crisa è schon ussa qua e betg instgai che vegn a capitar insacu en 30 onns. Tgai ch’è naturalmain era anc decisiv è ch’i suonda sin quai era acziuns, ch’i vegn betg mo discurri.
Tgai acziuns èn planisadas sco proxim?
S: I vegn a dar ina emna d’acziun naziunala dals 20 fin ils 25 da settember a Berna. Avant questa acziun datti en l’entira Svizra puspè demonstraziuns, atgnamain nos Come Back suenter la pandemia. Nus vulain puspè esser sin las vias. A Cuira vegnin nus a far venderdis ils 11 da settember ina demonstraziun. Nus vegnin a sa scuntrar a las 17.00 uras davant il Parc da Fontana. Mintgin astga vegnir là, da mintga vegliadetgna, da mintga interess politic, mintgin che quetta che quai tema è impurtant
Text: Naomi Arpagaus, GiuRu
Fotografia: pexels.com
Suonda LATABLA!
Dad Uolf Candrian (GiuRu) - Avon ch’il Surmir ha votau, haiel jeu teniu tschelau mia atgna oppiniun. Sco president dalla GiuRu sai jeu gir che nus lein contonscher tut la giuventetgna romontscha e perquei acceptar tuts meinis. Il discuors entuorn rumantsch grischun denton impedescha da finalmein tractar concrets problems e schar star d’in maun quei project invan. Sch’il cavagl ei carpaus ei da seglier giu dil carr.
Quei vehichel ei mai staus planisaus per quei intent ch’el ei vegnius malduvraus. La fallida motivaziun ha schau seglier il Cantun sil carr sperond da spargnar raps ell’educaziun en tschun idioms. Spargnar ella scolaziun ei mai ina buna motivaziun. Perquei sa in pass anavos tier igl origin sa era esser in pass anavon. Lein dar in sguard el vargau. Jeu vi buc ir memia lunsch anavos, ei tonscha da turnar all’entschatta dalla germanisaziun entras la Svizra suenter 1848. Il lungatg romontsch ei vegnius emblidaus tier la fundaziun dalla Svizra. Pér quei squetsch ha fatg fiug sut il tgil a quels che han sentiu sco lur patria ed identitad culturala svaneva rasant.
Emprems mieds d’instrucziun
Aschia ha Peder Candrian 1856 publicau siu cudisch d’instrucziun “Problems aritmetics per scoulas, insembel culs resultats appartenents” el dialect romauntsch dell’Engiadina ota risguardond en sia ortografia tschellas varietads. Candrian scriva numnadamein senza duvrar tipics plaids dall’Engiadina Aulta, aschia sappien ils scolasts, habels da capir tuts idioms, tractar ils problems a bucca e schar sligiar ils scolars ils quens senza problem da capir siu lungatg. Exact quei fuss stau in’avischinaziun migeivla cun colligiar ils idioms denter els, cuntrari a l’emprova ch’ei ida da l’aua giu da Gion Antoni Bühler che leva fusiunar ils lungatgs romontschs entuorn 1867. In problem tier Bühler ei ch’el ei s’orientaus sulet all’ortografia dil sursilvan da messa, cunzun tenor pader Baseli Carigiet. Cun piarder Cuera sco capitala culturala romontscha ha ei numnadamein dau in’interesanta midada el territori renan. Normalmein, seigi per cumprar en ni per ir tiel dentist, van tuts adina dalla val giu – sco l’aua.
Peder Candrian derivond d’in vitg paritetic scriveva romontsch da priedi, enconuscheva denton era il romontsch da messa. La scripziun reformada haveva manteniu ligioms tier l’Engiadina ed haveva sesviluppau pauc. Mustér denton ei daventau entras la claustra center cultural e religius dalla vallada renana ed ils ligioms tier l’Engiadina ein vegni snegai. Denter auters studegiai ei Giachen Casper Muoth da Breil ei vegnius incumpensaus entras il Cantun da scaffir in romontsch dil Rein unificau. Quei ha el fatg cun premura. 1890 ei ina cumplexa teoria cumparida e vegnida stampada per tuts scolasts. Ses romans e sias historias denton scriveva el vinavon el romontsch da messa, siu lungatg dil cor. Tgei cudischs ein vegni legi? Negin ha tuccau en la schetga teoria, oz scrivin nus tuts romontsch da messa. En consequenza ei il cugn daventaus pli gronds e las varietads sutsilvanas stevan cheu senza sustegn.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Ils pigns vegnan schmaccai
Dasperas eran gest quellas valladas periclitadas il pli ferm. Il fatg che representants sutsilvans han fatg attent sil prighel muossa quei. Sch’enzatgei vegn tematisau ei quei in indezi che la fin da quei s’avischina, seigi la democratia consensuala ni il lungatg. Culla germanisaziun da Valendau e Versomi ei in dils dus ligioms denter Sur- e Sutselva gia sparius pli baul. Uss deva ei cheu negina unitad pli. Trin, Flem e Domat ein suttamess alla dicziun dalla Surselva. 1919 excloma Giachen Conrad ch’ei seigi neras uras, quei clom da Cassandra porta fretg e la Ligia Romontscha vegn fundada.
Suenter 1943 emprova la Ligia Romontscha cun Giuseppe Gangale da salvar quei territori romontsch cun crear in niev idiom sutsilvan. Il cugn ei denton gia mess, bandunar quella ortografia da tetg senza fundament cultural ei denton schabegiau senza retenientschas. Mo el pign ha nuot saviu exister gitg. Havevan Prèz, Veulden e Sched 1950 aunc structuras intactas cun scolas e scolettas romontschas e colligiaziuns tier vitgs en Surselva (Trin, Sagogn, Luven) ein quellas svanidas oz. Perquei eisi fetg ferm sche Zegna Pittet-Dosch gi che “la madema schliaziun per igl antier Surmeir è la fegnameira.” Evitar il pir sco en Sutselva. Fusiunar la Renania culla Romania, sut in num senza funs ed exclusiv per la Surselva, ha tagliau ils davos ligioms existents. In territori da tschep intact ei denton elementar e necessari per pavlar nies lungatg e crear novas expressiuns.
Tuts ensemen egl avegnir
Cul rumantsch grischun schabegia puspei exact il medem sco avon tschien onns. Vischnauncas al cunfin linguistic sco Trin, Domat e la Val Müstair stattan ussa cheu tut persulas cun lur lungatg artificial. Sche tuts targessen quei carr fuss ei stau pusseivel, mo quei drova unitad. Semplamein empruar senza ponderar e silsuenter schizun vuler sfurzar – che quei va mai era bein clar! La Pro Idioms ha giu sempel, mo els vesan il giavel vid la preit cura ch’ei legian rumantsch grischun. Dasperas ei la preit exact il liug nua ch’in lungatg placativ sauda. Aschia translateschan ei perfin ils taccaders verds che la GiuRu ha creau pigl entir territori romontsch per sursilvan. Exact cheu, tiel stampar, nua che RG ed unitad fa senn – e tgei fa la Ligia? Ord tema da piarder il sustegn dils populists stampar cartas postalas cun stgirats en sis differents romontschs. Stupid, mo ins ha gie viu ch’il vent ei ius cul tetg senza fundament en Sutselva, ei drova la basa, il pievel romontsch. Tuts romontschs, ella Bassa ni sicheu, drovan in territori da tschep ed il lungatg a scret per surviver, illusoric ei nies entir cumbat.
Tgei che pertucca la digitalisaziun essan nus propi aunc adina sil stan dad avon viers 30 onns, la discussiun pro e contra ha frenau tut il progress e l’innovaziun. La Ligia Romontscha ha dau orda maun las hottas e las valladas fermas han creau lur agens vocabularis online, ils pigns idioms ein vegni sut las rodas mo era ils vocabularis perschuadan buc, era il pledari grond buc. La punt sur ils idioms vegn era cheu buca reactivada, dasperas fuss quei uss l’emprema gada ella historia dil romontsch pusseivel e zuar interlinear – sco el 11avel tschentaner el codex claustral. Ideas ein cheu e nos perdavonts eran buc adina pli tups che nus, mo nus stuessen finalmein emprender ord ils sbagls. Peder Candrian havess giu quei sensori, sia dunna Marinesa era poeta. Tuttina ei lur engaschi per nies lungatg ius en emblidonza – e Peder strusch pli in prenum tolerau en quella scripziun reformada.
Fontaunas
1 Candrian, Peder. Problems aritmetics per scoulas, Coira: Stamparia da Pargätzi & Felix, 1856.
2 Muoth, Giachen Caspar. Grammatica romontscha-tudestga, contenenta ils principals elements formals dil lungatg tudestg en lur relaziun cul lungatg romontsch dil Rein, 1890.
3/4 Bundi, Martin. Zur Situation des Rätoromanischen in Graubünden, Cuera: Ediziun Vertex, 2014 p. 37, p. 21.
5 Bezzola, Reto Raduolf. Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuera: 1979 p. 325.
Text: Uolf Candrian, GiuRu
Fotografia: pexels.com
Suonda LATABLA!