Da Corina Gustin - Co es la situaziun dal rumantsch, hoz ed in 100 ons? Rico Valär, 37 ed oriunt da Zuoz es romanist ed a partir dad avuost il nouv professer da rumantsch a l’Università da Turich. El ans quinta da sömis, giavüschs, da l'importanza da scoulas rumantschas e dal problem da prestige da nossa lingua in la politica grischuna.
Che laivast dvantar sco uffant?
Que as ho natürelmaing adüna darcho müdo, ma duos professiuns vaivi avaunt ögls düraunt divers ans. Zieva ch’eau vaiva vis la registraziun d’üna emischiun televisiva directa da Zuoz insömgiaivi da dvanter hom da camera. A me fascinaiva quista lavur fotografica e l’idea da pudair lavurer taunt al liber, forsa ir in viedi per films documentars, scu i’l studio cun tuot las glüschs e tecnica. Lura suni sto cun var 15 ans a visiter l’ONU a Genevra e d’eira sto be stut da las cabinas dals traducturs simultans. Eau d’he lura let fich bger davart quista professiun e l’idea am plaschaiva da savair uschè bain ün’otra lingua cha’s po propi tradüer simultanamaing.
Che cudeschs legiaivast sco uffant e chenün d'eira teis predilet?
Natürelmaing ch’eau m’algord da «Robinson» ch’eau d’he survgnieu da mieu padrin e chi d’eira ün da mieus cudeschs predilets. E lura d’he let massadas da comics, Asterix, Tintin, Lucky Luke – ed eir comics rumauntschs, per exaimpel Baldi da Paulin Nuotclà u Sgartin & Fermentin da Peter Haas e Felix Giger. Pü tard, scu giuvenil, d’he let tuot ils crimis dad Agatha Christie.
A me haun adüna fascino linguas neolatinas, lur parallelas e differenzas, lur svilup in Europa e derasaziun globela
Che es hoz tia lectüra prediletta?
Hoz legi ün pô da tuot, bgera litteratura svizra, impustüt da lingua tudais-cha e rumauntscha, ma eir francesa e taliauna, ultimamaing per exaimpel Robert Walser, Ulrich Becher, Alain de Botton, Joël Dicker, Angelika Overath, Leta Semadeni, Attilio Bivetti, Dumenic Andry, Romana Ganzoni, Jessica Zuan, Eveline Hasler, Lukas Hartmann, Leontina Lergier. Eau d’he plaschair da Christoph Höhtker, Saša Stanišić, Daniel Kehlmann, Christoph Ransmayr, sun ün fan da Mircea Cartarescu. Litteratura da l’ester prouvi da ler in lingua originela per trener ün pô las linguas per exaimpel Teju Cole, John Maxwell Coetzee, Carlos Ruiz Zafón, Joanne K. Rowling. Pel mumaint prepari ün seminari davart poesia rumauntscha, perque d’he eir ün grand plaschair d’am dedicher ad ouvras poeticas rumauntschas.
Che at faszinescha vi da linguas e particularmaing vi dal rumantsch?
Eau sun creschieu sün cun bgeras linguas e d’he adüna gieu interess dad imprender nouvas linguas, impustüt per fer viedis e gnir in contact direct cun persunas ma eir cun culturas e litteraturas estras. Scha tü est in viedi e discuorrast la lingua locala es que simplamaing qualchosa oter. A me haun adüna fascino particulermaing las linguas neolatinas, lur parallelas e differenzas, lur svilup in Europa e derasaziun globela. In quel sen sun il rumauntsch e la bilinguited stos per me – eir scha que tuna uossa scu ün slogan – clevs per imprender otras linguas. Vi dal rumauntsch am fascineschan las grandas varieteds linguisticas ed il svilup d’üna litteratura remarchabla in ün spazi uschè stret.
Che d'eira tia motivaziun da t'annunzchar per la professura a l'Università?
Per me d’eira que impustüt important cha tuot quellas e quels chi paun s’annunzcher s’annunzchan. Uschè vains pudieu musser cha que do diversas persunas e differents profils pussibels, cha quista professura es importanta pel rumauntsch e cha que do eir diversas persunas tuottafat qualifichedas. Persunelmaing d’he sentieu ch’eau vess plaschair da m’approfundir auncha dapü in nossa litteratura e cultura, lur istorgia, lur varieteds, lur svilup, lur actualiteds. Ed eir da pudair motiver inavaunt studentas e students d’as dedicher a quista materia es mieu grand giavüsch.
Scha nus nu vains pü persunas chi faun matura cun rumauntsch schi maunchan a la lungia magistras e magisters da primara e secundara – e lura pudains serrer la buda
Che es tenor tai necessari per mantegner e promover il rumantsch?
Que es cler cha tuot cumainza illas famiglias. La lingua e l’identited rumauntscha vegnan dedas inavaunt in famiglia. Ma lura drouva que impustüt eir bunas scoulas rumauntschas u per iffaunts dadour il territori rumauntsch pussibilteds da survgnir instrucziun rumauntscha. La scoula rumauntscha es per me il cour da la vita rumauntscha illas vschinaunchas. E per üna buna scoula rumauntscha drouva que buna magistraglia – cul sistem dad hoz stu quella gnir dals gimnasis grischuns. E lo cumainza il grand problem: fin hoz nu surpiglia il Grischun sia respunsabilited per üna buna instrucziun obligatorica da rumauntsch sül s-chelin gimnasiel per las scolaras ed ils scolars chi haun fat üna scoula primara rumauntscha. Scha nus nu vains pü persunas chi faun matura cun rumauntsch schi maunchan a la lungia magistras e magisters da primara e secundara – e lura pudains serrer la buda.
Douvra üna gazetta quotidiana rumantscha?
Que drouva tenor me in mincha cas üna giasetta rumauntscha independenta, surregiunela, stampeda. Quella stu eir gnir edida püsas voutas per eivna. Ch’ella saja propi quotidiana nun es per me il punct decisiv – ma cler cha que füss ideel!
Scha Sursilvans e Ladins s'inscuntran discuorran els suvent Tudais-ch. Nu fa quai gnir nar a tai sco romanist?
Eau observ insè fich bgeras situaziuns inua cha güsta la generaziun pü giuvna es adüseda da communicher minchüna e minchün in sieu idiom. La scoula chantunela, pü bod auncha il seminari da magistras e magisters, il radio e la televisiun rumauntscha haun sgür contribuieu bger a l’incletta vicendaivla traunter ils idioms. Scha duos persunas da lingua rumauntscha discuorran insembel tudais-ch es que natürelmaing pcho – ma güsta scu linguist as es fich consciaint cha lingua nun es be identited, anzi, ch’ella es in prüma lingia üna pussibilted da communicher. E scha duos persunas resaintan in lur situaziun ils cunfins traunter ils idioms scu frain per la communicaziun e prefereschan il tudais-ch, schi es que üna realited cha’s stu accepter.
Perche ha üna gronda part dals Rumantschs retgnentschas incunter oters idioms ed il Rumantsch Grischun?
Eau nu se precis quaunt granda cha quista part da las Rumauntschas e dals Rumauntschs es propi. Ma que es evidaint cha’l rumauntsch es adüna steda üna lingua per la stretta patria, per l’egna famiglia, per l’egen cumün. Üna identited e conscienza rumauntscha exista hoz sgür dapü cu auncha avaunt divers decennis – ma fin hoz resta quella eir ün’utopia. Cler cha la politica lingusitica stu pruver da contribuir ad üna conscienza rumauntscha, qualchosa ch’eau chat persunelmaing fich important, ma scha qualchün as sainta impustüt da chesa in sieu egen idiom e drouva in tuot ils oters contexts pü gugent il dialect svizzer tudais-ch u il tudais-ch da scrittüra impè dad oters idioms u rumantsch grischun es eir quelo sieu bun dret.
La politica da noss chantun nu resguarda avuonda noss drets e noss bsögns.
Douvrast tü svessa minchatant pleds esters perquai cha il rumantsch nun es preschaint svelt avuonda? Scha schi; chenüns?
Güsta scha’s discuorra otras linguas neolatinas capita que sveltischem cha’s adattescha pleds our d’otras linguas al rumauntsch. E cler cha minchüna e minchün da nus drouva d’ün cuntin germanissems ed anglicissems. Que es ün svilup normel da linguas chi sun in contact constant. Ma der exaimpels nu pudessi uossa güsta spontanamaing – per furtüna nun es mia defurmaziun professiunela auncha uschè inavaunt ch’eau m’analisesch svessa in discurrind...
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Ha il rumantsch ün problem da prestige?
Per me persunelmaing insè brich. Dapertuot inua ch’eau d’he lavuro e culla granda magiurited da persunas ch’eau d’he discurrieu es il rumauntsch adüna sto qualchosa speciel e positiv. Que sun natürelmaing experienzas individuelas. Ün problem da prestige ho il rumauntsch tenor me impustüt tar la politica grischuna, siand cha la politica da noss chantun nu resguarda avuonda noss drets e noss bsögns.
Chenün es per tai il pled il plü bel rumantsch?
Dad üna vart am pleschan natürelmaing noms da lös chi sun ün pô «misterius» e chi nu sun per part niauncha rumauntschs, scu «Tamangur» u «Murtiröl» u «Greina». E lura do que pleds ch’eau scuvrisch darcho in poesias e chi’m pleschan bainischem scu «pomaraida» u «tamfitsch» u «clamaint». Fich bel chatti eir il pled sursilvan «schientscha».
Che t'occupa pel mumaint?
Sch’eau dun ün sguard sül muond am preoccupan guerras, populissem, presidents despots, crisas umanitaras, catastrofas natürelas... ed eir il fat cha nus essans preservos da tuot que adonta cha nus essans culpabels almain per part da quellas catastrofas...
Eau craj propi cha la situaziun dal rumauntsch es alarmanta
Che nu sà la glieud da tai?
Eau sun ün grand fan dad operas. Düraunt tuot mieus stüdis, voul dir düraunt var 10 ans d’he vendieu programs a l’opera da Turich e sun ieu var quatter voutas l’eivna a tadler e guarder operas. Fin hoz suni commember da la societed da statists a l’opera da Turich d’he pudieu avair rollas müttas in divers töchts, ils homens sun suvenz guardgias, serviturs, murdieus, polizists, muongs. A l’opera d’he eir imprais a cugnuoscher a mia duonna Nina chi d’eira assistenta da reschia a l’opera da Turich e fo hoz egnas inscenaziuns in Svizra e Germania.
In tschient ons es il rumantsch…
Prognosas sun adüna difficilas. Il rumauntsch vess gieu da murir tenor prognostichers già diversas voutas. Ma eau craj propi cha la situaziun dal rumauntsch es alarmanta. Scha insomma, saro il rumauntsch in tschient ans deraso probabel scu lingua dal minchadi in cumünaunzas pü grandas be pü in Engiadina Bassa, in Lumnezia, illa Cadi ed illa Val Tujetsch. Discurrieu in singulas famiglias e forsa perfin auncha instruieu ün pêr uras in Engiadin’Ota, illa Foppa ed illa regiun da Cuira. Discurrieu forsa in diversas famiglias da la Bassa. Tuot in tuot auncha bger dapü suot squitsch ed in prievel cu hoz... E scha quista prognosa dvantess realited pudessans esser pü cu cuntaints... Ma que es cler cha que drouva insè in üna cumünaunza linguistica uschè pitschna il plaschair e la persvasiun da minchün – per na dir il sforz.
Il rumantsch es per mai…
Mia lingua.
Bio:
Rico Valär, Professer da litteratura e cultura rumantscha a l'Università da Turich
Nat dal 1981 a Zuoz, abita a Turich.
Scolaziun: Stüdis da linguistica comparativa da las linguas neolatinas, lingua e litteratura rumantscha, litteratura francesa a l’Università da Turich. Doctorat in sociolinguistica rumantscha. Stüdi da politica culturela e gestiun i’l champ culturel a l’Università da Basilea.
Hobbies: Far viadis, leger, sunar clavazin, visitar concerts, opera, teater, exposiziuns.
Text: Corina Gustin / Rico Valär
Fotografia: (c) Rico Valär
Suonda LATABLA!
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot.…
15 da december 20211667 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai…
04 da november 20211765 giadas -
Ursina – ina vusch che connectescha corp ed olma Da Benedetto Vigne - La chantautura sursilvana sesenta a Turitg ans surprenda cun ses segund portatun cumplessiv, l’album «When I Let Go».…
-
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era…