Da Flavia Hobi (GiuRu) -
Ch’il chalender d’advent gida dad embellir – cunzunt als uffants – ils dis fin Nadal n’è betg nunenconuschent. L’emprim chalender d’advent è naschì l’onn 1908 en Germania, concretamain a Minca. Quai grazia al litograf Gerhard Lang tras animar ils uffants da tagliar or 24 maletgs per lura tatgar si quels. Pir dapi ils onns 50 datti ils chalenders d’advent uschè sco nus enconuschain els, cun portas e dultscharias ch’èn tar in u l’auter forsa pli spert davent che quai che la festa da Nadal è qua.

Sper ils chalenders d’advent datti era anc insatge auter per dumbrar ils dis fin Nadal. Mintg’onn fa i surstar quant bels cranz d’advent che vegnan creads - jau sezza hai ni la pazienzia ni il talent da far quai. Oriundamain ha il cranz d’advent sias ragischs el onn 1839, quai pervia dal teolog e pedagog Johann Hinrich Wichern. Dapi 1833 ha el manà la chasa cun il num „Das Rauhe Haus“, ina fundaziun per uffants socialmain disfavurisads. Per scursanir als uffants il temp fin Nadal aveva Wichern in’idea. El ha prendì ina roda da lain e creà igl emprim cranz d’advent cun 19 chandailas pitschnas da colur cotschna per ils lavurdis e 4 grondas chandailas alvas per las dumengias.

Pli tard ha Johann Hinrich Wichern quai lura fatg sin in rintg da lain, il qual ch’el ha onns suenter anc ornà cun daschs. Il verd dals daschs stat sper la vita era per speranza. En bleras culturas vala il cranz sco simbol da victoria e cun il cranz – u eba la victoria – sa mussa era la glisch, represchentada tras las chandailas. „Das Rauhe Haus“ che porscha tgira e furmaziun per carstgauns en ed enturn Hamburg exista per cas anc oz, e là vegn era celebrà il temp fin Nadal cun il cranz d’advent original sco da ses inventader (www.rauheshaus.de).

E sche la 4. chandaila brischa stuess lura era bainbaud arrivar il bambin – tut tenor il pled latin „adventus“ u per rumantsch „arrivada“.

Text : F. Hobi, GiuRu
Fotografia: www.pixabay.com

Suonda LATABLA!

Ina poesia da Petra Dietrich (GiuRu) -

 

Ina féffa neiv ha curclau la tschema
ei setschentada cun ina levezia d’ina plema.
Uaul, vallada e cultira
paran d’esser mitschai dall’alvira.

Feglia cotschna, melna ni brina
schaian sut ina cozza da purgina.
Tarlischont suenter la luada,
nova veta ei vegnida inspirada.

Igl atun cun sia bellezia
ei sc’in segn da noblezia.
Sia naturalezia dueis ti nazegiar
e buca digl unviern gia garegiar.

 

Text e fotografia: P. Dietrich

Suonda LATABLA!

Dad Uolf Candrian(Giuru) - Catalugna ha votau. Jeu sun staus el settember el Priorat, ina part dalla regiun autonoma Catalugna. Leu vegn tschintschau catalan. Ei dat denton aunc duas autras regiuns che discuoran catalan. Valencia e las inslas balearas. Sch’ins va denton en vacanzas en quellas regiuns eis ei grev da tschintschar catalan. Sch’ins ei jasters midan ils indigens gia da bial’entschatta sin spagnol ni castiglian. Semegliont sco tier nus cul tudestg. Sch’ins vul uss denton emprender catalan e rispunda per catalan san ins esser segirs ch’ins stat avon in Spagnol. Aschi pauc sco ins sa differenziar da tgei part ch’in Svizzer vegn mo cul veser.

Tgei che fa ora tgi ch’ei Catalan e tgi buc ei sco tiel romontsch il lungatg e per gronda part buca l’etnia. Ordeifer silla tiara vegn plitost manteniu il lungatg era sch’il center cultural ei Barcelona. Scret vegn era aschia sco ins tschontscha ella capitala da Catalugna. Nus Romontschs sereferin era a Cuera sco nossa capitala. Fuss ei pusseivel da votar ch’il Cantun Grischun banduna la Svizra ni scammonda quei era nossa constituziun? Ina votaziun fuss legitima en Svizra.

La linguistica daventa tier in politicum – er en Rumenia

Jeu sun quella stad staus en differentas tiaras cun minoritads etnicas e linguisticas. Aschia hai jeu visitau el fenadur Bucarest. Jeu vai saviu durmir tier ina camerata ch’ei Aromuna e viva ella capitala rumena. Ils Aromuns ein buc acceptai sco minoritad, il lungatg aromun vegn vesiu sco dialect rumen. Quei ei semegliont alla situaziun dils Lumbards che tschontschan “dialetto” en Svizra. Il lumbart ei buc in agen lungatg latin mobein ina variaziun dil talian. Ei quei propi aschia? La linguistica daventa tier in politicum.

Biars ein incantai sch’ins gi ch’ins tschontscha romontsch.

Simintgacass datti en Rumenia aunc autras minoritads. Lipowans che discuoran russ egl ost, el sid vegn paterlau bulgar ed a Transilvania el nord vegn tschintschau tudestgs ed ungares. Tradiziunalmein discuora la Valachia rumen. Per rumen ha quella regiun num “Tara Rumanesca” e quei indichescha che la tiara sauda tier quels che discuoran rumen aschia sco la Tumleasca sauda tier Tumegl. Il problem ei denton che l’entira tiara porta il num d’ina gruppaziun. Biars ein incantai sch’ins gi ch’ins tschontscha romontsch. Jeu hai denton era dumandau tgei ch’els tratgan dalla minoritad ungara en Rumenia. Quei ei gest ina minoritad ch’ei sin via da daventar commembra dalla YEN, la cumminonza da giuventetgnas minoritaras dall’Europa che la GiuRu ha confundau. Tuts ch’jeu hai dumandau han rispundiu che quels dein viver en lur tiara ed hagien piars nuot a Rumenia pertgei per part sappien quels gnanc rumen e seigien arrogants viers auters. Che quei ei buc il cass hai jeu anflau ora el tren. El tren viers l’Ungaria sesevel jeu cun duas Ungaresas el tren. Silla duana denton han ellas omisduas priu neunavon lur pass rumens. Lu hai jeu priu la caschun e dumandau ellas sur da lur situaziun, pertgei uss savevel che nus tschintschein silmeins in lungatg cumineivel.

En Spagna ei la situaziun semeglionta.

Ils Catalans sesentan buca dacasa en Spagna. Els era quels che fan enorm attent sin numnar ils Spagnols Castiglians. En Svizra ei quei auter. Nus havein il cantun Sviz, denton ei quel beinintegraus denter 25 auters cantuns equivalents aschia che buca quels da Sviz vesan sesez sco megliers svizzers e tschels sesentan buca discriminai entras quei num. Era cu nus udin “Frontscha” patertgein nus vid Franzos che discuoran franzos. Ei dat denton Bretons, Occitans e Francoprovenzals. La tema che quellas tiaras savessan dar dapart entras moviments da gruppaziuns minoritaras ei cheu. Ils Catalans vesan sesez denton buca sco minoritad. Els ein cun 12 milliuns denton procentual paucs silla peninsla iberica. Ils Spagnols sesentan attacai entras il referendum encunter lur patria. Sch’ins vul evitar separaziuns fuss ei da reponderar da crear in stadi successur per la tiara Iberica. Pertgei il stadi actual dumogna buca d’unir e risguardar tuts pievels e da surmuntar las differenzas senza malduvrar la pussonza statala. En autras tiaras sco en Tiaratudestga vegnan tschels lungatgs ozilgi pil pli acceptai bunamein aschi bein sco nus Romontschs en Svizra. La polizia stat silla fallida vart cura ch’il pievel sedosta – fuss quei buc era en Svizra aschia?

90% dallas vuschs ein per separar dalla Spagna.

Impurtont ei da menziunar tgei ch’ils Catalans han dumignau malgrad intervenziuns dil stadi. La mesadad dils habitonts ha dau giu lur vusch era sche quei era en biars loghens buca pusseivel. 90% dallas vuschs ein per separar dalla Spagna. Da tschellas tiaras europeicas stuess uss vegnir fatg squetsch silla Spagna, pertgei quei ei buc ina democrazia. Ei dei da votaziuns normalas e lu san ins era respectar quella decissiun – sche la participaziun ei aschi aulta sco ussa – e mirar anavon cun discuors enstagl cunflicts armai. Ils Catalans siemian numnadamein d’in niev stadi senz’armada.

Text e fotografia: U. Candrian, GiuRu

Suonda LATABLA!

Dad Angelica Augustin (Giuru) - Davent digls 6 anfignen igls 13 d’avost on quatter commembers dalla GiuRu gia l’onour da represchentar la Rumantscheia agl festival da diversitad a Danzig an Pologna. Ansemen cun ameis dad otras minoritads linguisticas d’Europa vainsa “celebro pluralissem” durant en’emda. Chest motto è nia digls organisatours dalla occurrenza, numnadamaintg dalla YEN. La YEN è l’uniun tetgala da minoritads linguisticas europeicas e quatter u tschintg gedas ad onn organisescha l’uniun occurrenzas per giovnas e giovens tgi discorran en lungatg minoritar. Lungatgs minoritars èn pero betg angal tals scu rumantsch, fris u sorb. Tudestg so er esser en lungatg minoritar, sch’ins totga per exaimpel tigls «Tudestgs an Russia» u tigls «Tudestgs an Danemarc». Cò discurrignsa pitost da minoritads politicas tgi da minoritads lingusticas, ma igl lungatg ins sogl naturalmaintg betg excluder.

 

La minoritad tgi nous vagn visito an Pologna èn igls Caschubs. Igl caschub è en lungatg slav tgi vign discurria da radond 108’000 persungas tgi veivan surtot agl sid ed agl vest da Danzig.

 

Ossa, tge vainsa fatg exact durant chell’emda a Danzig? Egn u l’oter pudess bagn pansar tgi vegians angal bavia gervosa, cunchegl tgi en mez liter custava angal dus francs... Na na! Nous vagn er luvro. Enqualtgigns on dessignia, oters on preparo en teater, en pêr on fatg curts videos per rachintar istorgias persunalas da gliout tgi pitescha perchegl tgi èn part d’ena minoritad e la quarta gruppa ò pruo da sviluppar ideas per migliurar las situaziuns dallas minoritads ainten lour teras respectivas. Sonda, igls 12 d’avost ò alloura gia li igl effectiv «festival da diversitad» e lò vainsa preschento igls dessegns, igl teater ed igls videos tgi vevan naturalmaintg tots da far cugl tema «minoritads». Cun chel festival vainsa pruo da far attent igl public dalla existenza e digls problems dallas minoritads europeicas. Per contanscher tanta gliout scu pussebel, ò l’occurrenza gia li anmez igl martgea da Hel, en li fitg turistic.

Er a Danzig vagn nous pruo da tschiffer l’attenziun dalla gliout, e chegl gio en pêr deis avant igl festival final. Cun bandieras e canera ischans ias tras igl martgea vigl da Danzig. Cò è igl intent nomer egn sto da rimnar tantas sottascripziuns scu pussebel per en’iniziativa tgi duess migliurar las situaziuns dallas minoritads dalla UE (Minority SafePack Initiative). Er schi nous Rumantschs ischan betg pertutgias da chella iniziativa, ègl tuttegna sto en bel sentimaint per nous quatter da saveir tgi fetschans ensatge pigls noss ameis dalla UE. Cura tgi levans gio prest puspe turnar tigl noss albiert, vainsa anc antupo en Sursilvan tgi veva fatg stem dalla bandiera dalla GiuRu! Chegl tignaronsa anc andamaint en mumentign...

 

Sper la blera “lavour” vagn nous pero er gia fitg legher ansemen ed amprandia ena massa dalla cultura dad otras minoritads. Ena seira ò per exaimpel mintga minoritad musso agls oters ensatge spezial dalla sia cultura: canzungs, solts, gis... Lò vessan nous Rumantschs gugent musso en solt rumantsch tradiziunal...ma igl saltar vainsa gia da surlascher a minoritads cun otra taimpra.

 

Plaschia igl migler ò a me igl de d’excursiun noua tgi vagn tranter oter visito igl museum da solidaritad ed ena vaschlareia caschuba. Aint igl museum da solidaritad vagn nous surtot amprandia bler dalla Revolta da Danzig digl 1970. E la vaschlareia caschuba am ò fatg impressiun perchegl tgi cò fò gio davent da 200 onns la madema famiglia cuppas, crugs, cuppegns e bler oter or dad arschiglia. Momentan ènigl tar la 10avla generaziun! Alla fegn lessa deir tgi ia sung stada fitg incantada dalla gliout tg’ia va antupo. Ia sa betg cura tg’ia va la davosa geda pudia reir tant durant en’emda ed aveir tants bungs discurs. Gl’è sto la mia amprema occurrenza dalla YEN, pero franc betg la davosa. Oh! Naturalmaintg anc ensatge. Pudez angivinar treis gedas tgi tgi vagn antupo aint igl eroplan anavos an Svizra... Exact! Igl noss nov amei sursilvan inclusiv famiglia.

Text e fotografia: A. Augustin, GiuRu

Suonda LATABLA!

Dad Alina Müller (Giuru) - No problem! La soluziun es in vicinanza. Bun, forsa nun es quai uossa la surpraisa dal tschientiner cha las schanzas per cumanzar üna relaziun sun tendenzialmaing plü grondas schi’s es dastrusch ad inchün, co sch’el viva da l’otra vart dal muond e vus nu vaivat amo mai discurrü insembel (ma eir lura daja natüralmaing la pussibiltà da’s gnir a cugnuoscher e s’inamurar, sainza dubi). Tü est forsa romantic e pensast chi detta precis ün uman chi‘d es fat per tai e chi gnia be che chi vöglia, plü bod o plü tard as inscuntraivat. Destin halt. Eu nu di chi nu saja uschè, ma minchatant as stoja tour quella roba svess in man. E quai as faja seguaintamaing:

 

1. Tschercha üna flomma

Cun la dumonda co ch’el o ella vess dad esser nu’t possa probabel güdar. Forsa füssa bun da verer ch’el haja ün bun caracter, cha la persuna saja eir amo single, haja gugent giats, haja ün bun gust da büschmainta o che eir adüna. Ma a reguard la dumonda ingio ch’el stuvess viver at duna ün bun cussagl: ideal füssa scha la persuna giavüschada stess in tia vicinanza. Ün stüdi ha nempe muossà cha congualà cun la quantità da partenaris potenzials chi dess sün tuot il muond ans tscherchaina fich suvent inchün chi viva illa listessa cità. L’on 1932 ha chattà oura James Bossard cha 80% dals pêrins chi sun maridats derivan tuots duos da listessa cità. Bun, i’s sto eir admetter cha dal 1932 d’eira quel temp sulvadi sainza Tinder, Badoo, Lovoo e co. Forsa s’ha quai müdà ün pa ils ultims ons ed il radius per chattar nouvs partenaris s’ha ingrondi.

Apps da dating

Apropos: scha tü est ün fan dad apps da dating, lura stuvessast resguardar a reguard tia fotografia sün teis profil il seguaint: sco hom verer da far üna fotografia da tai ingio cha tü nu riast, nu guardast directamaing illa camera e schi‘d es pussibel füssa ideal scha tü tegnast sün bratsch üna bes-cha (forsa ün härzig giattin?). Scha tü est üna duonna para da funcziunar il meglder scha tü guardast aint per la camera e muossast teis decoltè. Quai nun haja s’inclegia testà svessa. Na, mai fat da quella roba! Quai ha muossà ün stüdi scientific. Dating online para implü eir dad esser plü lucrativ per homosexuals chi tscherchan üna ferma relaziun co per heterosexuals. In ün stüdi chi‘d es gnü fat in America e chi ha dumandà a pêrins chi s’han impras a cugnuoscher tanter il 2007 ed il 2008, s’haja muossà cha quai es capità pro 70% da las relaziuns homosexualas online. Pro‘ls pêrins heterosexuals d’eiran percunter be 22% chi s’han imprais a cugnuoscher online. Voul dir, schi’s less esser raziunal, scha tü est homosexual: piglia oura teis telefonin. Scha na: bütta davent tuot ils s-chierps electronics e va oura i’l muond e tschercha là üna persuna adattada.

2. Guarda dad esser suvent a la zoppada in sia vicinanza

Retscherchas psicologicas han muossà: plü suvent cha no vezzain o dudin alch e plü gugent cha no vain quai. Quel fenomen as muossa pro melodias, fuormas geometricas, vistas e probabel eir pro tai e tia grond’amur. Il meglder da es, cha a la persuna nu’s sto gnanc’esser consciainta sch’ella t’ha fingià vis suvent, i basta scha quai capita i‘l suotconsciaint. Moreland e Beach han fat ün stüdi davart quel fenomen. Els han fat ün stüdi cun quatter duonnas chi guardaivan oura sco studentas. Dad üna hana be fat üna fotografia, las otras sun tschantadas obain tschinch, desch o quindesch jadas in üna prelecziun da psicologia. La fin dal semester han Moreland e Beach muossà als oters students da quella prelecziun, chi nu vaivan dat bada activmaing a las duonnas, fotografias da las quatter e tils dumandats quant attractivas ch’els tillas chattan. Quella chi‘d es statta quindesch jadas a la prelecziun es gnüda valütada sco la plü attractiva da tuottas, quella chi nu d’eira mai ad üna prelecziun da psicologia hana valütà sco la plü pac attractiva. Voul dir: prouva da laschar cruschar vossas vias uschè suvent sco pussibel e voilà: el o ella at chatta güsta plü attractiva.

3. Far müdada ill’abitaziun daspera

Nun haja amo funcziunà cun vo duos? Lura esa temp per la masüra dad ultimo ratio: tü stoust gnir seis vaschin respectiv sia vaschina, i’l meglder vast a star güst in l‘abitaziun daspera, quai ha il plü grond effet. Leon Festinger ha chattà oura cha aint in üna chasa da students es la schanza da gnir amis dubla uschè gronda schi’s vivaiva porta a porta sco schi’s viva a duos portas da distanza. E dad ün’amicizcha esa be plü amo ün pitschen pass fin ch’ella o el bada cha tü est sia grond’amur, nevaira?

4. Restar suletta e cuntainta, tada!

Cun tour in consideraziun tuot quel temp, tuot quellas fadias e resursas finanzialas ed energeticas cha tü vessast da far per s-chaffir quella vicinanza fisica as vegna sainza dubi a la conclusiun:

I nu vala la paina.

Fa ach chi’t fa plaschair! Va in viadi! Gioda tia libertà! Plü bod o plü tard chattarast mr. o mrs. right (eir sch’el o ella viva cun üna schanza dad 80% in tia cità). E scha na: retscherchas muossan cha glieud chi nu d’eira mai maridada as sainta main suletta co glieud chi‘d es divorziada. Guot, glieud chi‘d es amo maridada as sainta il plü pac suletta, ma quai es in quist lö propi be ün pitschen detagl, o brich?

Text e fotografia: A. Müller, GiuRu

Suonda LATABLA!

Geart Tigchelaar è commember da la FYK, l’organisaziun frislandaisa per Kontacts Ynternaziunals Frieslandais e Dorgham Khatib è stà cun ina collega che ha imprais a conuscher giuvenils da la GiuRu a chaschun d’in seminari da la YEN. La YEN è l’organisaziun tetgala da giuventetgnas minoritaras en l’Europa. Ils proxims eveniments interculturals da la GiuRu han lieu en l’Irlandia nua che Indra-Maria Decurtins è s’annunziada ed a Gdansk/Danzig en Pologna nua che il festival da diversitad 2017 ha lieu. Bun divertiment cun leger e guardar las impressiuns da dus contacts che èn sa dats sur la GiuRu

Da Dorgham Khatib, Haifa. Translaziun dad Uolf Candrian (Giuru):

Ei era in schabetg ch’jeu sun vegnius pertscharts dall’existenza dil lungatg romontsch. Jeu fuvel sin in viadi atras l’Europa cun mes dus amitgs Lennart e Mets, nus eran i cugl auto ell’Italia e per turnar havevan ei proponiu dad ir atras la Svizra. Aschia che nus essan arrivai sur il Lucmagn e gia igl emprem vitget era l’adressa indicada.

Nus eran ad Acla, nua che jeu hai empriu d’enconuscher Rita, Dominic, Uolf e Nadja che han raquintau da l’historia da quei liug e da lur lungatg. Jeu sesentevel immediat dacasa en quella casa vegliurda e la natira da quella cuntrada ei immens tschaffonta. Il gi sisu essan nus ir al Lag la Cauma. Quei ei stau avon dus onns, mo jeu raquentel aunc oz l’historia da quei viadi.

In auter schabetg eich’jeu hai tratg en avon in pèr gis quels jeans ch’jeu havevel cun ell’Europa. El sac da quels hai jeu anflau in verd rodund taccader* cun scret si “nus discurrin rumantsch”, in taccader che Uolf ha giu dau a mi. Jeu hai fatg ina fotografia dil taccader ch’ei turnaus cun mei a Haifa. Avon ch’jeu hai saviu tarmetter quella a zatgi, ha Uolf scret a mi ual lezza sera e dumandau sco eimondi cun mei. Uss regorda mei quella fotografia ch’jeu partgeluss cun vus con biala che la veta ei econ bia surpresas che laveta porscha: Viva la Grischa.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  www.quartalingua.ch
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Shop online!
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  Tel: 081 852 45 45

Da Geart Tigchelaar. Translaziun dad Uolf Candrian (Giuru):

il barbier dalla scola tecnica veglia da Nijlândyk

denter spiaghels schaiel jeu
entuorn quels sederasa
il fried da tschuffels cavels
in’odur da schampo
ed il sun dil husli tagliem

la medema hazla sil tetg-plat
schai cheu sco otg onns avon
cratschla sc’il vegl letg da fier

mi’egliada croda silla vitrina
duas poppas presentadas –
il gat solitari

ei fiug e flomma encurrent
drova ca dapli che in soli tschuf
batlini per sezugliar ell’eternitad
dalla liunga damaun da dumengias


de kapsters fan ’e âlde lts oan de Nijlânsdyk

tusken de spegels yn lis ik
om harren hinne
de noasje fan plôken hier
in swym sjampoo
en it drokke tsjotterjen

deselde ekster op it platdak
leit krekt nei acht jier anty
kreaket it izeren bêd fan marktplaats

mei útsjoch op útstalde etalaazje
poppen fan minne en sjouke
de oanwaaikat

fan gleone hannen sykjend
oars net nedich as in smoarch
lekken bewuolle yn ’e ivichheid
fan de lange sneintemoarn

 

Legenda Titel: Avon casa si d’Acla cun Dominic, Uolf, Mets, Rita, Dorgham (jeu) e Lennart.
Foto: A. Müller
*Legenda: Il taccader rodund e verd che gi “we speak rumantsch” ch’ei arrivaus a Haifa.
Foto: D. Khatib

Suonda LATABLA!

Dad Alina Müller (Giuru) - True Detective, House of Cards, Homeland, Grey’s Anatomy, Game of Thrones, 13 Reasons Why, e cetera, e cetera, e cetera. Probabel as pudessa implir üna pruna Quotidianas be cun titels da serias chi sun cumparüdas i’ls ultims ons. Ün boom schnuaivel.

Ma che mâ sun serias insomma?

Serias sun istorgias lunghischmas chi vegnan preschantadas als spectaturs in purziuns da plus-minus ün’ura. Ed uschè as tira quai lura sur plüssas episodas, la quantità da las qualas as disferenzchescha fich tuot tenor che seria chi’s guarda. I dà da quellas sco „Gute Zeiten, schechte Zeiten“, chi vegnan emissas daspö üna mezza eternità (voul dir daspö il 1992) da lündeschdi fin venderdi sün ün emettur privat germanais. Dimena esa be logic cha „Gute Zeiten, schlechte Zeiten“ quinta hozindi totalmaing fingià raduond 6000 episodas. Otras serias sco per exaimpel „True Detective“ han 16 episodas. Bleras istorgias vegnan quintadas cun grond talent per plazzar üna dosa da tensiun ideala per chi nu’s perda il buonder.

Co vaja inavant?

Eu nu’m cugnuosch insè oura zuond bain in quel metier, voul dir eu n’ha vis duos, trais serias e nu less pretender ch’eu n’haja inclet tuot inter ed intrat. Ma eu stögl confessar, ch’eu n’ha eir già passantà l’üna o l’otra not davant meis laptop per savair co chi va inavant e n’ha guardà ün’episoda davo tschella. Ed eu nu sun ingüna rarità in meis contuorn. Perquai cha, sco bleras otras robas eir, tuot las episodas da las serias plü veglias sun quasi adüna disponiblas schi‘s ha access a l’internet. Però per tuot quels chi han uossa cret ch’eu fetscha üna decleraziun d’amur a las serias: nop.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Shop online!
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  Tel: 081 852 45 45

Verer adüna insembel sco pêrin

Dimpersè: Daspö üna pezza observa a reguard serias ün nouv fenomen. Üna pruna pêrins in meis contuorn cumainzan a verer üna nouva seria insembel. Lura as impromettna dürant üna fasa romantica da supprimer lur bsögn intern da savair che chi capita illa prosma episoda e da verer adüna be insembel la segua. Abstinenza 2017, per uschè dir.

In ün temp chi spordscha adüna, dapertuot tuot quai chi‘s less güsta avair esa mettain propcha ün act chi demuossa üna gronda voluntà da’s dostar da gnir surmanats. O forsa esa simplamaing eir be ün pa „gugus e pseudoromantic“? Ed eir quia darcheu la resposta simpla, chi va bod adüna e chi’d es in fuond tuot buna: viver e lascher viver, cun o sainza Netflix ed abstinenza da serias.

Text: A. Müller, Giuru
Fotografia: LATABLA

Suonda LATABLA!

Dad Uolf Candrian (Giuru) - Chasa gl’Uors Nair, citad da Cuira. Qua sa chattava la pastizeria dad Otto Hürsch. 1899 ha Otto Hürsch pudì cumprar questa chasa statala amez la citad veglia en la giassa sutò. Oz sa chatta gist dasperas l’enconuschenta Werkstatt, il luvratori cultural da Cuira. Ma tgi era quest Otto Hürsch? Dus onns avant, 1887 ha el creà ils renomads craps-persic da Cuira, ils quals vegnan anc oz producì en stretga vischinanza entras il pastizier jauer Arthur Bühler, possessur da la pastizeria sper la Porta sura. Sch’ins sa cun tgi ch’ins po discuorer è Cuira quasi ina citad rumantscha. Ma ils Hürschs na discurraivan betg rumantsch, el era vegnì si da la Bassa.

Otto Hürsch era figl da Jakob Heinrich Hürsch, reformà e fravi d'irom. El ha gia baud surprì la fravgia da ses bab a Zofingen. La fravgia ha survegnì la granda incumbensa da producir tut las chalderas d’itschal per modernisar tut las navs a vapur dal Lai da Constanza. Per accumplir quai ha Jacob Heinrich Hürsch prendì alloschi ad Arbon en in hotel situà sper il lai. Là ha el inscuntrà Dorothea Studer da Roggwil, la figlia dil hotelier, la quala el ha maridà 1841. Tut pareva bun, ma ses bab è daventà dependent dal alcohol ed ins ha stuì vender la fravgia.

Otto Hürsch è naschì 1860 sco penultim uffant da 14 fargliuns ed è gia da pop vegnì tar in’autra famiglia. Ils emprims onns ha el passentà tar in’amia da sia mumma insanua en l'Argovia, plitard anc tar in pèr, in scolast ed ina scolasta. 1872 è sia mumma morta, avant ch'el ha pudì turnar a chasa. Otto Hürsch ha stuì absolvir in emprendissadi sco telegrafist tar la posta, perquai che quai fuva in mistregn cun futur. En quels onns ha el gudì ina stretga relaziun tar la famiglia da ses frar, 19 onns pli vegls, Johann Heinrich Hürsch. Per pudair nutrir sia famiglia è ses frar stà desch onns luvrer tar la South Pacific Railways a California. Ina figlia da quest frar, Carolina Tschuor-Hürsch è plitard stada camariera tar ses aug Otto a Cuira.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Shop online!
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  www.quartalingua.ch

Suenter avair absolvà igl examen final tar la posta ha el tschertgà in’emprendissadi sco conditer. Otto Hürsch ha chattà ina plazza tar la conditoria Rieder a Cuira ed ha perquai bandunà ses confamiliars ed il chantun patern. Suenter trais rigurus onns da giarsunadi ha el dumignà la maestria ed ha uschè pudì fundar ina atgna conditoria. Quai ha el era fatg a Cuira en la Reichsgasse 57. Da quest temp era quai dentant be pussibel suenter maridar. Uschè ch’el ha maridà Ida Müller, ina camerata da sia sora, en igl onn 1887. La fatschenta marschava, era sche alcohol era tabu en sia pastizeria. Quai mussa ch’el avaiva talent ed inschign. Magari era luvrers da la viafier che vegnivan a cafe e cussegliavan probabel era sia pastizeria a viandants. Gia 1888 ha el cumprà la conditoria da ses anteriur patrun e 1899 la chasa gl’Uors Nair. Il pèr ha tegnì ses uffants. Il vegl figl, Otto Hürsch, ha 1922 surprì la conditoria dal bab che ha tegnì blers abiadis ed è mort 1947 a Cuira cun en l’auta etad dad 87 onns.

Malgrà il success ha Otto Hürsch maina emblidà sia uffanza. Otto Hürsch è s’angaschà per emprendists che avaivan basegns d'in sustegn. 40 onns è el stà activs tar l'associaziun grischunaisa per emprendists da la mastergnanza ed ha cuntanschì che giuvenils povers han pudì gudair ina solida educaziun professiunala. Prest tuttina ditg è el stà en suprastanza da la associaziun grischunais-evangelica per orfens. Da questa organisaziun è el stà confundatur. El è medemamain sa participà tar la fundaziun da l’uniun Grischuna dal artisanadi e mastregn els onns 1900/01 ed ha chamunà quest'uniun. 1908 è vegnì indrizzà in secretari permanent a Cuira sin sia iniziativa. El è vegnì retschet sco commember d'onur da quest’uniun e schizunt era da l’uniun svizra d'artisanadi e mastregn.

Text e fotografia: U. Candrian

Suonda LATABLA!

Chasa Editura Rumantscha - In ses cudesch 'Sco scha nüglia nu füss/ Wie wenn nichts wäre' descriva Rut Plouda a moda impressiunanta maletgs da la regurdientscha e raquinta uschia la istorgia dal figl Joannes ch’è mort cun 19 onns.

Il lectur dastga reviver in onn en in vitg engiadinais, emprender d'enconuscher il figl Joannes, ses mintgadi e ses siemis.  L'autura na scriva betg cronologicamain; ord in punct da vista precis e pensiv vegnan scenas e regurdientschas descrittas, e quai adina plain respect e cun cor.

Cura che Rut Plouda ha publitgà avant 17 onns quest cudesch, è ella „stada surpraisa da ses effects e ses resun“, uschia l'autura. Per questa ovra ha ella retschet il Premi da Litteratura grischun, il Premi da l'UBS ed il Premi da la fundaziun Schiller svizra. „Tants premis eran dad ina vart fitg bel, da l'autra vart forsa era bunamain in pau stentus“. Plouda è vegnida envidada a bleras prelecziuns: avant il pli different public ed en ils pli differents lieus.

Il di s’na palpà da cavia nan vers la riva ed ün mumaint plü tard es il lai sglischà suot üna pelizza d’argient. Eu stun davant la fanestra averta e tir aint chafuol l’ajer ümit. Meis sömmis restan minchatant quia e’s plajan adüna darcheu davant mai e’s maisdan aint in meis minchadi

Tü nu t’algordast bod mai da teis sömmis. La daman as fu’na culla not aint in ün chantun da la stanza e sun dandettamaing davent.

In cudesch cun ferm resun

Il cudesch è cumparì l'onn 2000 tar la chasa editura Octopus ed è gia dapi lung temp exaust; 2001 è la versiun rumantsch-tudestga cumparida e pli tard lura anc translaziuns per franzos e rumen. La pressa ha tranter auter commentà quai cudesch sco il meglier, che la litteratura rumantscha haja da porscher.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Shop online!
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  www.belain.ch
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Tel: 081 852 45 45

La CER ha edì questa ovra l’onn 2011 sco cudesch auditiv, en versiun rumantscha e tudestga e sa legra da pudair publitgar ussa quest’ovra era sco cudesch.

L'autura prelegia ord l'ovra da success: gievgia, ils 6 avrigl a las 10h en la Pizzeria Taverna a Scuol, en connex cun il Café Rumantsch.

Text: A. Capaul, Chasa Editura Rumantscha
Fotografia: Preschentsziun dal cudisch a Cuira - Rut Plouda e Chasper Pult insemmen cun la translatura da la versium rumena, Magdalena Popescu-Marin

Suonda LATABLA!

Dad Uolf Candrian (Giuru) - Sco cudisch cul tetel «Der Rätoromane» e mi’autobiografia aunc buca realisada sut bratsch, ni meglier getg el tgau, sun jeu ius gliendisgis suenter la davosa prelecziun el café «Für Dich» a alla «Libraria viva» a Turitg. Il café ei in liug ch’ins po propi recumandar cun bia atmosfera. Sper entginas meisettas e la bar porschan duas meisas liungas spazi per sentupadas e discussiuns. Vi davos cattass ins aunc in cantun cumadeivel, mo per quel hai jeu buca giu peda.

Envidau mei a quell’emprema «Libraria viva» a Turitg ha la SCI Svizra. Quei ei la secziun svizra dall’organisaziun nonguvermentala cul num Survetsch Civil Internaziunal. Intent principal da quell’organisaziun ei da procurar per pasch sil mund, la SCI vegni pia aunc a dar biars onns. Quella gada han ei envidau persunas specialas ed aviert la runda per discuorer sur da temas ch’ins discuora forsa buc exnum culs amitgs. Emprem essan nus cudischs sesi ensemen ed havein paterlau ed empriu d’enconuscher in l’auter. Zatgei ch’ils cudischs sin cruna san buca far, silpli indirect sur il process da scriver.

Seniester da mei ha Sarah priu plaz, ella ei l’emprema dunna che astga senumnar capitana tier l’infanteria dil militer svizzer. Il Grischun enconuscha ella bein, ella ha surviu a Cuera. Tgei onn ha ella surviu el Libanon ed ella Siria sco diplomata militarica. Dretg da mei seseva in archeolog che ha saviu combinar passiun e mistregn. El sfunsa numnadamein el Lag da Turitg suenter scazis nunveseivels. Sco tiarza ei ina hebamma vegnida vitier ed in fugitiv dalla Siria. Lez ha giu grond interess per saver sco sia l’uffiziera ha viu sia patria. La Siria seigi sco la tiara dalla cucagna, mo cun in vel da puorla grischa suravi. Sut la cozza ei la historia aunc veseivla tier vegls baghetgs ornai. Il clima mediterran e la lingia verda ch’il flum Eufrat trai atras il desiert han impressiunau ella. Cura ch’il tschunavel cudisch, in Roma ch’encuera siu plaz ella societad, ei arrivaus, havein nus stuiu prender plazs vid nossas meisas.

Ils resuns, ni las dumondas, eran interessants mo per part era irritonts e criticonds. Ella sfera anonima san ins gir tgei ch’ins manegia ed aschia capir pertgei che tschel gi quei aschia.

Dau da tschintschar ha cunzun ils numerus idioms el romontsch. Linguisticamein ina variaziun fetg interessanta per analisar, ella practica denton buca d’avantatg. Ch’ins edescha mieds d’instrucziun romontschs en plirs idioms seigi sfarlatau daners. Quei porti insumma nuot pil manteniment dil romontsch. Jeu hai menziunau la munconza d’in marcau romontsch e center economic sco Cuera vess saviu daventar per sviluppar in lungatg unificau ed era ch’ir sur ils cuolms purtava decennis ora negin nez economic. Pertgei quels en Surselva han adina giu semeglionts products sco quels ell’Engiadina. Marcadar a Milaun ni a Turitg era per omisduas regiuns da pli grond avantatg. Jeu hai spontan cumparegliau la situaziun culs differents dialects engles sin numerusas inslas sco Pitcairn, Nassau, Bermuda ni Jamaica. Marcadonts ein vegni da tuttas naziuns ed han influenzau ils lungatgs insulans. Mo in d’ina autra insla ei strusch ius vi sin ina da tschellas inslas. Aschia ein tier nus Tudestgs, Talians, Spagnols, Franzos, Hollandes e perfin Russ e Polacs caminai sur ils pass, Romontschs denton strusch. Perquei fa ei buca surstar che mintga vallada patarla auter e ch’ils idioms ein buc adina capeivels in denter tschel. Il fundament e material da construcziun ei tier tuts il medem, mo cun quei ch’ei dau ha mintgin baghegiau in’autra «tgesa/casa/ca/tga/tgeasa/tgesa/chesa/chasa».

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  Shop online!
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel. 081 864 01 51

Giampi, in talian che ha studegiau a Milaun e lavura uss a Turitg ha manegiau ch’el gnanc sappi sch’el seigi uss en in vitg romontsch cura ch’el va a viagiar el Grischun. Ellas valladas italofonas seigi quei clar. Jeu hai getg ch’jeu sai savens gnanc sch’jeu sun en in vitg romontsch e raquintau ch’jeu erel avon in per meins sez surstaus cura ch’ina dunna da Razegn ha tschintschau el tren romontsch cun mei. Tgei che maunca ein marcants cunfins sco denter Samignun e Scuol ni denter Flem ed Elm. Aschi in rempar duvrass ei denter Domat e Cuera e buca mo quellas tumas. Sper quei massiv duvrass ei cunzun in plaid pil salid derasaus egl entir intschess romontsch. Pertgei cun salidar cun «Allegra» en Surselva tradesch’ins ch’ins ei il pli grond turist e la risposta tudestga demotivescha quels ch’ein vid emprender. Sch’in indigen gi «Tschüss» avon che ir sun jeu irritaus: «Tgau» ed «Adia» ei gie schizun cumpatibel per tudestg.

Ina giuvna studenta en mia vegliadetgna, carschida si ella Tumleasca, ha manegiau ch’ella emprendess gie schon romontsch – mo tgeinin? Jeu hai cussegliau quei ch’jeu cussegliel adina. Igl idiom cun il qual ins ha ina relaziun persunala, per Sutsilvan ei quei denton grev e sch’ella sa lu tschintschar cun negin fa ei e buca plascher da saver in lungatg e cun emprender il lungatg ufficial fetschi ella matei plascher a negin. Pli bugen x-in romontsch che negin romontsch. Emprender in lungatg sco romontsch seigi simintgacass in gudogn e mondi probabel tschunsch per ella. Alla scola cantunala ora Cuera ha ella adina priu ei permal als Romontschs cura che quels discurrevan romontsch sch’ella era cun. Jeu hai declarau che la bilingualitad ei zuar per l’ina nossa pli gronda fermezia – perquei ch’jeu sun bilings sai jeu declarar ad ella nossa posiziun – mo per l’autra san Romontschs stiarner tons germanissems co ei vulan el dialog senza impedir la capientscha. Pli impurs ch’il lungatg ei e pli ault ei la retenientscha da dar vinavon mo in miez lungatg a ses affons. In lungatg ch’ei gnanc capavels da s’exprimer genuin e stauscha als cunfins schi spert ch’ei va sur igl ambient puril ora. Cul pledari grond possedein nus uss la pusseivladad da perver quel cun neologissems sviluppai ed inventai el mintgagi. Per duvrar quel drovel jeu tuttina la translaziun neu dil tudestg e gia pitescha la sintaxa dalla construcziun entras mia translaziun.

Aschia hai jeu empruau da dar in’egliada viaden ella Romontschia e da declarar daco ch’igl ei buc aschi sempel d’anflar in representant che tschontscha per tuts. Suenter tons discuors captivonts erel jeu leds da puder far viva cun treis ulteriuras romontschas presentas quella sera e serrar giu quella viva sera cun ina cumadeivla paterlada el lungatg-mumma.

Text: U. Candrian
Fotografia: Aleksandra Hiltmann

Legenda: Tschun giuvenils cun interess per il quart lungatg seradunai entuorn in Romontsch en il Café Für Dich a Turitg.

Suonda LATABLA!