Da Romana Ganzoni - Sonntag & Sohn. Juweliere. I sun a Leipzig. A Leipzig ha stübgià Goethe giuris prudenza, ed uossa vaja darcheu amunt, la cità es hip, pulsescha. In vaidrina glüschan anels da spus ed oter, eir tocs plü pitschens o d’argient, per la buorsa main plaina, daspera uraglins cun rubins e safirs, cotschens e blaus, chadainas jelgas, serradüras pesantas, or, diamants, roba intima, roba chi brilla sco’l sulai o las stailas, chi arcuna la poesia dal firmamaint scha sulai e stailas nu sun visiblas, roba chi tschücha sü l’emoziun dal corp, perche cha clinöz das-cha restar sülla pel scha las manetschas ston davent o’l pullover e la blusa, la chamischa.

Daspö 1897 sun ils „Juweliere Sonntag & Sohn“ a Leipzig, güsta pro’l Markt, pro’l marchà tschüffast quists s-chazzis. Immez aint. Bella salaschada. In mardi ed in venderdi as poja cumprar frajas e fluors sün plazza. Pan e tomatas. Minchatant daja ün concert suot tschêl avert. Cun palc e tuot. Hoz ha strat nan ün pianist majer ün clavazzin da lac nair, el stà sün ün’assa cun quatter roudas, il pianist suna da quai trist e trid, il clavazzin es stunà, la tecnica dal musiker: mediocra. Melodias cuntschaintas, evergreens.

A mai plascha.

In vicinanza da Sonntag & Sohn esa adüna ün pa dumengia, forsa eir, perche chi sun in duos, ün bap ed ün figl, dumengia e sonda, üna fin d’eivna d’instà, quai ha üna forza quieta, fidela, chi exprima istorgia gratagiada e loialità, chi disch: famiglia vaglia alch, Blut ist dicker als Wasser, eir hoz, l’on 2017, ün temp chi ha vöglia da schoglier tuot. Sonntag & Sohn, quai tuna da plü bod, da pasch e panins, da painch, confitüra, cafè. Sonntag & Sohn disch: ils chanuns dal minchadi taschan, id es dumengia, la glieud va a predgia sco in ün film frances dals ons 60, la glieud va a spass, las duonnas mettan sü la megldra cullana da perlas, id es uschè bel co chi nu d’eira amo mai.

Dumengia e figlia. Che füss quai per üna ditta, che vendess’na in quist affar? Es il figl da Sonntag forsa listess be ün lündeschdi e la figlia da la Dumengia l’unica sonda pussibla? Üna fin d’eivna da mammas e figlias. Sairadas al flüm o al lai? Üna relaziun chi nun ha dabsögn chi sajan las megldras amias ed hajan listessa grondezza da jeans e cha eir la Dumengia porta jeans cun fouras chi insultan a mincha persuna chi dschess da sai ch’ella saja povra e prouva da tegner net la roba, da cummodar las chotschas, perche cha chotschas cun fouras chi nu d’eiran quia da prüma davent, quai nun es ün luxus, quai nun es decadent, quai es schlaschà pels povers, ün skerz zinic.

Ma na! Dumengia e figlia, quellas sun set dis l’eivna in lur fabrica da barchas a motor ed a vela, 800 lavuraintas. Lur piclas savuran da fier, da lain e da culur. I nu dischan bler. Vita privata nun hana. In lügl fana adüna ün’eivna vacanzas a Leipzig. Quai es tradiziun, e quai es l’unic spass l’on. Il rest: lavur.

Uschè sun quellas.

Text: R. Ganzoni, Schlarigna
Fotografia: pixabay.com

Suonda LATABLA!

Dad Fadrina Hofmann -  Avair ün nom ester nun es uschè simpel in Svizra. Gnanca in Engiadina. Gnanca sch’el tuna melodius.

Il bap da meis uffants deriva da Havanna ed el porta ün nom spagnöl chi tuna sco üna melodia schi til as pronunzcha inandret. Meis uffants portan teoreticamaing listess nom schabain ch’illa pratica sun els ils uffants Hofmann perquai cha gnanc’orma nu cugnuoscha a quist bap cul nom melodius. Eu nun ha mai corret schi gnivan chartas o cartulinas pels uffants cun meis cunom, eu nun ha neir corret scha meis figl ha indichà a ballapè o ad JO il nom Hofmann impè da quel nom chi sta vairamaint aint in seis pass. Intant es quai nempe propi uschea: il nom cuban es be amo existent i’l pass dals uffants.

Üna classa plü bassa
Quai ha plüs motivs. Ün as nomna pregüdizi. Eu m’algord d’üna situaziun urgiainta aint il ospidal chantunal a Cuoira cur cha mia figlia vaiva la geldüm ed eu sun sezzada lönchezzas i’l local d’aspet sainza infuormaziuns. La prüma dumonda dad üna sour d’amalats d’eira lura – in ün tempo fich plan ed express mincha vocal bainin bainin – „Sprechen Sie Deutsch?“ Ter stutta es la signura statta cur ch’eu n’ha respus in meis plü bel bündnertütsch ch’eu discuorra dafatta tuot las quatter linguas naziunalas schi stopcha esser. Dandettamaing d’eira l’atmosfera i’l local tuot ün’otra e pac plü tard es dafatta rivà il meidi as s-chüsond ch’els m’hajan laschà spettar uschè lönch. „Uossa sa’la sco chi va a no“, ha respus üna duonna prtugaisa chi sezzaiva cun mai i’l local d’aspet e chi vaiva realisà la situaziun. Ün nom ester e zac as vegna degradà in üna classa plü bassa. Eu d’eira schoccada.

Deutsch für Anfänger
A Scuol daja blers uffants portugais. Perquai esa üna buna chosa chi dà ün post d’integraziun chi spordscha sustegn ad els schi va per rumantsch o tudais-ch. Tschel di però ha eir meis figl survgni üna charta. „Deutsch in der Schule 2016/17“. „Bist du fremdsprachig und gehst in die zweite Klasse?“, es la prüma dumonda sül fögl. Il post d’integraziun spordscha prüms pass illa lingua tudais-cha: ün’udida pella lingua estra, üna basa grammatica. 27 eivnas da cuors a duos lecziuns. Flot. Uossa esa però uschea cha no vivain daspö ons insembel cun ün hom da Berlin. Meis char discuorra tudais-ch culs uffants e scha no eschan üna jada l’on in Germania in vacanzas discuorran meis uffants mez rumantschs mez cubans uschè ün net tudais-ch ch’eu stun svessa stutta. Dal rest: Schwiizertütsch san quists uffants cul nom ester eir amo perfettamaing. Meis figl legia cudeschs gross sün tudais-ch, ils uffants taidlan discs cumpacts cun istorgias in tudais-ch e guardan films d’uffants in tudais-ch. La charta dal post d’integraziun es dimena splachada ter svelt aint il chanaster da palperi.

„Alch ester“
Ün nom basta dimena per splachar in ün chaschuot. Ingün nu ponderescha che persuna chi sta davo il nom, ingün nu s’interessa pel ambiaint o pellas ragischs da quista persuna. Be d’incuort es gnü publichà ün stüdi chi demuossa cha persunas cun ün nom ester han da scriver in Svizra tschinch jadas daplüssas annunzchas per survgnir üna plazza. Quai dà da pensar. Meis uffants creschan sü in Engiadina in üna famiglia engiadinaisa cun amo ün zich influenza tudais-cha – e listess suna sül palperi in prüma lingia „alch ester“. „Schi müda il nom“, ha manià inchün d’incuort. Scha quai füss be uschè simpel. Müdar il nom es bod impussibel in Svizra scha’l bap nun es perinclet – e quel es natüralmaing superbi sün seis nom melodius chi ha in seis pajais eir amo üna valur istorica.

Facit: Tuot es üna dumonda da la perspectiva – e meis uffants staran o indichar inavant Hofmann per gnir trattà sco tuot tschels o imprender a viver cun ün bel nom chi serra automaticamaing portas.

*In "La columna" descriva Fadrina Hofmann mincha mais quai chi occuppa e movainta ad üna schurnalista e mamma in Engiadina.


Text e fotografia: F. Hofmann, Scuol

Suonda LATABLA!

---

---

Da Bettina Vital - „Fin cha tü nun est our d’cumün, est cun ün pè amo in chasa“, constatescha il protagonist our dal raquint Daman da chatscha dad Andri Peer. La bunura bod as metta’l in viadi e banduna il cumün „chi’d ais quiet sco ün god“. Ün sguard inavo, la mamma sta sün porta e cucca tras üna sfessa fin ch’el es passà davo la storta via.

Quist prüm citat striuna ün surrier in mia fatscha. Precis uschè esa in nos cumün. Scha no eschan per exaimpel vi dal giantar e dudin müjs e s-chellöz giò’n via, schi tuot chi sta sü e va oura sün lobgia a cuccar da suringiò che muvel chi passa, quantas buatschas ch’el lascha crodar e davant chenünas portas. Restar a maisa – impensabel. Il buonder es plü grond.

L’interess es avant man. In cumün as piglia part a quai chi capita, saja quai apunta a la spassegiada da las vachas sülla via maistra, a la festa da la bavraduoira insembel culs vaschins e natüralmaing al bivgnaint d’ün campiun mundial, cur ch’el tuorna a chasa.

L’interess vicendaivel – forsa ün eufemissem per la controlla sociala – es avant man eir schi nu’s discuorra minchadi ün cun tschel. I’s vain a savair dal vaschin quai chi fa dabsögn da savair da la vaschina, per pudair quintar quai pro’l giantar, fin chi’s doda a passar üna gruppa da chavalgiaints... – ir a verer chi cha quai es!

Il chatschader parta dimena cun seis schluppet sur la spadla our’d cumün e da la foura sü. Nöglia nu fa’l plü jent co ir amunt la daman a bunura. Laschond inavo la salaschada da cumün as driva l’orizont ed „il god chanta da tuot las varts aint il far di, fringuels, parüschlas e tuot quai chi’d ais restà inavo da la stà, cluotschins güzs, sfuschignöz illa romma e tschübelins uschè fins chi nu’s sa inandret, schi sun stats o brich ed eir cloms plü grossers“. Ün oter muond til bivgnainta. Ün bellezza straminabla e fascinanta. La natüra, cun seis clings, sias fuormas e sias glünas vain descritta dad Andri Peer cun üna lingua culurida ed elavurada chi fa güzzar la uraglias.

Schi vain finalmaing eir al tun ed al butin ill’istorgia dad Andri Peer nu lessa qua tradir. Il raquint Daman da chatscha (dal rest eir ün essai da Rico Valär chi til commentescha), la versiun tudais-cha Jagdmorgen e blers oters texts da prosa dal scriptur as poja leger il cudesch Andri Peer Prosa 1945-1985, chürà dad Annetta Ganzoni e cumparü quist on illa Chasa Editura Rumantscha. Andri Peer quinta üna simpla istorgia da chatscha e metta in prosa la bellezza, la cuaida e la fascinaziun cha blers collian cun l’ir a chatscha.

Cur ch’eu sun gnüda a star in cità, n’haja precis predschà il contrast: tuots duos peis ourd chasa, bler plü paca o dafatta ningüna rascha chi collia tuot il cumün. Adonta cha la distanza tanter ils vaschins in üna chasa da plüssas abitaziuns es plü pitschna, es l’anonimità plü gronda in cità. O forsa güsta perquai. Che stantus, schi’s vess da perseguitar minch’acziun dal vaschin, sch’el va a spass cun seis chan a mezzanot ed in che chavogna da robydog ch’el fa svanir il sachin dal pudel. Gnanca la sirena da l’ambulanza nu’m fa stender qua il cheu our da fanestra. Eir quai ha avantags. Viver e laschar viver.

Eu n’ha duos dachasas: In cità es quai noss’abitaziun e forsa amo nos quartier. Illas muntognas es quai meis cumün inter.

> http://chasaeditura.ch/rom/andri-peer-prosa-1945-1985-2/

Text: B. Vital, Turitg
Fotografia:  www.pexels.com (CC0)
Emprima publicaziun sin latabla.ch: 27 settember 2016

 

---