Da Bettina Vital - Esa amo ün pa bod per discuorrer da la bos-cha in flur? Ün sibelin fraid ha boffà il mais schner tras cità, saja quai sper la Limmat o pro l’Aare. Impussibel dad ir our il liber sainza chapütscha e manetschas. Perquai am s-choda i’l tren tanter ün flüm e tschel i’l muond dals cudeschs. E quel am offra güsta tschireschers in flur, ün snack dutsch exotic e’m lascha dar ün sigl in pajais lontans chi savuran da prümavaira: I’l Giapun.

Sentaro, ün hom intuorn ils quaranta, fa ir ün bistro da dorayakis pac davent d’ün bel tschirescher fluraint inclur illa cità da Tokio. Ün „dorayaki“ es ün snack dutsch chi consista da duos pitschnas omlettas tgnüdas insembel d’üna pasta dutscha da faschöla cotschna. El guarda oura sco ün hamburger plat ed es üna sort berliner da l’ost.

Cliantella nun ha’l terribelmaing blera e sia motivaziun da lavurar es plütost mediocra. I’s pudess dir ch’el nun es quel tip d’uman chi s’allegra mincha bunura da viver la vita ch’el viva. Quai, fin ch’ün bel di sta Tokue suot il tschirescher e til observa. Co ch’el prepara la pasta per far omlettas, la buoglia cotschna per tillas implir e tandscha sur la maisa ils dorayakis a las pêr scolaras chi passan regularmaing davo scoula. Üna da quellas vain giovar üna rolla speciala in guist’istorgia. Girar gira pac e nüglia.

Tokue, üna duonnetta aint pels ottanta, ha ün’ögliada sabgiainta chi straglüscha drizzond seis ögl sül vendader da dorayakis. Ella sta cun tuots duos peis sün terra, eir sch’ün da seis ögls es plü ot co tschel e sia bocca ün pa torta. Ils mans zoppaint’la plü jent. Ün bel di as ris-ch’la via. Ch’ella vess gnü jent la plazza ch’el haja scrit oura, disch’la muossond sül fögl chi penda vi da la fanestra. Cun la reacziun stutta e retgnüda da Sentaro vaiv’la fingià fat quint. Che chi saja capità cun seis mans, dumonda Sentaro. Üna greiva malatia da giuvna.

„Fa El svess la pasta cotschna per Seis dorayakis“, dumonda Tokue.
„Perche, nun è’la buna?“
„Na güsta speciala... i manca la premura e quai as gusta“, respuonda sinceramaing la veglietta. „Gnanc’uschè simpel da rablar nan quai“.
„E co diavel voul Ella savair quai?“
„Eu tilla fetsch daspö 50 ons“.

Cun quists pleds e cun üna muostra da seis savair, ch’ella maina il prossem di per laschar insajar a Sentaro, es Tokue buna da til persvader. Da quinderinvia muossa Tokue co chi’s couscha la faschöla güst sül punct per ch’ella nu schloppa, co chi’d es da tilla zavrar e dovrar be la megldra qualità, co chi nun es mai rafüdar da masdar planin e cun premura e co chi’s taidla quai ch’ella ha da dir. Chi? La faschöla! Tokue taidla a tuot las chosas. Ella es persvasa cha tuot las chosas hajan lura aigna lingua, per exaimpel il vent o la glüna, e chi’s stopcha be tadlar bain avuonda per tillas incleger.

Sentaro inclegia intant alch oter. Cha tuot quai chi’s fa jent e cun premura, grataja meglder. E schi’s resta landervia e’s prouva da perfecziunar, vain il plaschair be da sai e cun quai il success. Seis bistro cumainza a girar vieplü bain, la pasta da faschöla da sia agüdonta es delizchusa. Tokue vain mincha bunura bodezzas a tilla preparar. Per ella es quai ün giodimaint chi dà variaziun in üna vita zuond monotona ed isolada d’ün sanatori. Quist duo inegual fa buna farina ed i crescha ün’amicizcha.

„Kirschblüten und rote Bohnen“ da Durian Sukegawa es scrit in ün tun fich fin. La lingua es d’üna simplicità poetica chi s-choda l’orma. L’autur giapunais Durian Sukegawa nu fa gronds discuors, el lascha il palc plainamaing a sias figüras chi han bler da quintar. Ün roman sentimental cun üna fin trista chi’d es uschè natürala sco’l crodar da las föglias dal tschirescher in utuon.

„Kirschblüten und rote Bohnen“ da Durian Sukegawa es ün dals duos romans chi vain preschantà i’l Tavulin litterar dad RTR ils 12 da favrer a las 9.00 cun Esther Krättli, Claudia Knapp e Bettina Vital.

Text e fotografia: B. Vital, Turitg
Prüma publicaziun: 2017

.:. Tips:
>Il Tavulin, Radio Rumantsch RTR

>„Haikulala (diari giapunais)“ cun haikus rumantschs da Benedetto Vigne

Suonda LATABLA

Da Bettina Vital - La tschiera m’invida our aint il davomezdi. Id es dumengia e las vias da cità posan. Hoz nu stona transportar millis da persunas chi’s cruschan e traversan ils trottuars da lündeschdi bunura fin venderdi saira. Ellas nu ston travuonder la svapur da las culuonnas dad autos chi spettan chi gnia verd. Eir ellas tiran hoz il flà e laschan chi tuna inclur oter.

I passa ün jogger cun passins leivs, sül trottinet am vegnan incunter duos massellinas cotschnas inromadas d’üna pelerina gelgua.

Üna surfatscha bletscha e gruflignada straglüscha. Il lai schlada seis sindal eir sur mai. Punctins dvaintan rinchs chi creschan e’s disfan. Eu met sü la chapütscha da meis mantel e spet. Ün’unica barcha a vela as palainta ün toc inoura, tuot alba. Tschellas sun francadas al port, minchüna sün seis pantun. Tuot malpazchaintas sbaluonzchna sainza pos dond clocs. Eir ellas nodessan jent illa tschiera da november. Dasper mai via passa ün pudel nair be spüfs fond vapur. Sia patruna til sieua suot ün parasur pink.

Dandettamaing driva il tschêl üna sfessina e lascha tras ün straglüsch. Eu sun rivada pro’l piogn. Ingün’orma. Il lain bletsch glüscha e davant mai via passa l’anda cul cheu verd. Ella para da savair precis ingio ch’ella voul ir, noda guliv oura. Esser resolut es üna buna qualità.

Eu n’ha jent il lain suot meis peis. Las tramas strettas lungaintas invidan a star giò in rain, tiran adimmaint la stà, cur ch’ün davo tschel va giò dals trais s-chalins e cupich’aint il lai. Ils üns mordan süls daints e sglischan planin planet plü chafuol i’l frais-chin, ils oters nu fan lungas e siglian cul cheu avant. Pac davent ün sprinzlöz e squittöz dals uffants intuorn la sglischaduoira. Sül prà lur süaintamans rasats oura spettan da gnir dovrats. Minchatant spettna davomezdis inters. Hoz es tuot vöd, dafatta las chavognas dal rument hana rumi.

 La vendadra da maruns dà üna vouta in sia chaldera. Seis sguard as drizza insü. Fils dad aua illa glüm. I pluschigna fingià d’üna pezza sül fuond da föglias brüngelgorandschas. Ün tapet sulvadi e spess imbellischa l’asfalt. Eu ruslign davent la pletscha brüna e mord sün üna surfatscha pailusa e tevgia. Che dutsch ch’ün davomezdi da tschiera po esser. Maruns da november! Cullas brünas riantadas in ün s-charnütsch chi scruoscha.

Cun dar ün ultim sguard oura sül lai vezza cha la barcha a vela es svanida. La tschiera tilla varà travussa, tilla varà laschada ir giò per la gula da dumengias. Eu tuoss e spüd oura ün piz crousla brüna. E darcheu am vain incunter ün tracagnottel sül velo. Seis stivalins cotschens pedalan a tuot pudair. Ün pêr razs da sulai m’accumpognan vers chasa. Eu büt il s-charnütsch vöd in üna chavogna e tegn in salv per l’eivna chi vain üna gronda boccada tschiera dutscha, tschêl per sclerir, aua frais-cha e maruns tevs. In mai cula ün mar d’amur, ün mar da clerità.

Text: Bettina Vital, Turitg
Fotografia: pexels.com

 

Suonda LATABLA!

---

Forsa er insatge per vus:

 

Da Bettina Vital - Esa amo ün pa bod per discuorrer da la bos-cha in flur? Ün sibelin fraid ha boffà il mais schner tras cità, saja quai sper la Limmat o pro l’Aare. Impussibel dad ir our il liber sainza chapütscha e manetschas. Perquai am s-choda i’l tren tanter ün flüm e tschel i’l muond dals cudeschs. E quel am offra güsta tschireschers in flur, ün snack dutsch exotic e’m lascha dar ün sigl in pajais lontans chi savuran da prümavaira: I’l Giapun.

Sentaro, ün hom intuorn ils quaranta, fa ir ün bistro da dorayakis pac davent d’ün bel tschirescher fluraint inclur illa cità da Tokio. Ün „dorayaki“ es ün snack dutsch chi consista da duos pitschnas omlettas tgnüdas insembel d’üna pasta dutscha da faschöla cotschna. El guarda oura sco ün hamburger plat ed es üna sort berliner da l’ost.

Cliantella nun ha’l terribelmaing blera e sia motivaziun da lavurar es plütost mediocra. I’s pudess dir ch’el nun es quel tip d’uman chi s’allegra mincha bunura da viver la vita ch’el viva. Quai, fin ch’ün bel di sta Tokue suot il tschirescher e til observa. Co ch’el prepara la pasta per far omlettas, la buoglia cotschna per tillas implir e tandscha sur la maisa ils dorayakis a las pêr scolaras chi passan regularmaing davo scoula. Üna da quellas vain giovar üna rolla speciala in guist’istorgia. Girar gira pac e nüglia.

Tokue, üna duonnetta aint pels ottanta, ha ün’ögliada sabgiainta chi straglüscha drizzond seis ögl sül vendader da dorayakis. Ella sta cun tuots duos peis sün terra, eir sch’ün da seis ögls es plü ot co tschel e sia bocca ün pa torta. Ils mans zoppaint’la plü jent. Ün bel di as ris-ch’la via. Ch’ella vess gnü jent la plazza ch’el haja scrit oura, disch’la muossond sül fögl chi penda vi da la fanestra. Cun la reacziun stutta e retgnüda da Sentaro vaiv’la fingià fat quint. Che chi saja capità cun seis mans, dumonda Sentaro. Üna greiva malatia da giuvna.

„Fa El svess la pasta cotschna per Seis dorayakis“, dumonda Tokue.
„Perche, nun è’la buna?“
„Na güsta speciala... i manca la premura e quai as gusta“, respuonda sinceramaing la veglietta. „Gnanc’uschè simpel da rablar nan quai“.
„E co diavel voul Ella savair quai?“
„Eu tilla fetsch daspö 50 ons“.

Cun quists pleds e cun üna muostra da seis savair, ch’ella maina il prossem di per laschar insajar a Sentaro, es Tokue buna da til persvader. Da quinderinvia muossa Tokue co chi’s couscha la faschöla güst sül punct per ch’ella nu schloppa, co chi’d es da tilla zavrar e dovrar be la megldra qualità, co chi nun es mai rafüdar da masdar planin e cun premura e co chi’s taidla quai ch’ella ha da dir. Chi? La faschöla! Tokue taidla a tuot las chosas. Ella es persvasa cha tuot las chosas hajan lura aigna lingua, per exaimpel il vent o la glüna, e chi’s stopcha be tadlar bain avuonda per tillas incleger.

Sentaro inclegia intant alch oter. Cha tuot quai chi’s fa jent e cun premura, grataja meglder. E schi’s resta landervia e’s prouva da perfecziunar, vain il plaschair be da sai e cun quai il success. Seis bistro cumainza a girar vieplü bain, la pasta da faschöla da sia agüdonta es delizchusa. Tokue vain mincha bunura bodezzas a tilla preparar. Per ella es quai ün giodimaint chi dà variaziun in üna vita zuond monotona ed isolada d’ün sanatori. Quist duo inegual fa buna farina ed i crescha ün’amicizcha.

„Kirschblüten und rote Bohnen“ da Durian Sukegawa es scrit in ün tun fich fin. La lingua es d’üna simplicità poetica chi s-choda l’orma. L’autur giapunais Durian Sukegawa nu fa gronds discuors, el lascha il palc plainamaing a sias figüras chi han bler da quintar. Ün roman sentimental cun üna fin trista chi’d es uschè natürala sco’l crodar da las föglias dal tschirescher in utuon.

„Kirschblüten und rote Bohnen“ da Durian Sukegawa es ün dals duos romans chi vain preschantà i’l Tavulin litterar dad RTR ils 12 da favrer a las 9.00 cun Esther Krättli, Claudia Knapp e Bettina Vital.

Text e fotografia: B. Vital, Turitg

.:. Tips:
>Il Tavulin, Radio Rumantsch RTR

>„Haikulala (diari giapunais)“ cun haikus rumantschs da Benedetto Vigne

Suonda LATABLA

Da Bettina Vital -
Daspö ün pêr ons sguincha ils marchats da Nadal da Turich. Minch’on circa quai: chapütschas e manetschas da lana d’Alpaca, posada da salata da tschirescher, glüminas d’öli cun odur da vaniglia, grassins e grassets e s’inclegia stands da vin chod. Be fingià illa halla da la staziun üna trentina! Vin chod cun whisky o cun gin, cun orandschas sechas o cun lavendel. Co ch’eu sa quai? Per decider da sguinchir ils marchats, stöglia minch’on üna jada ir tras il cumünin da chasinas da lain decoradas. Eir eu am lascha surmanar da la nostalgia d’Advent chi cumainza la fin d’utuon. Lura am bütta illas fuollas e chamin da maisa a maisa seguind üna senda da furmias chi decida per mai, sch’i va a dretta o a schnestra intuorn la chantunada pro la prosma lingia da chasinas da lain. I savura da raclette.

Davo ün vin chod, char ed insalà, saja lura però darcheu cha quai füssa darcheu stat per quist on e cha’l solit climbim nu m’interessa. Anzi, la musica dal carussell supportessa be cun quatter vins chods. Dapertuot sclingian las cassas. Per mai spüzza quia massa ferm da raps. E la chapütscha da niculais dal vendader cul popom chi blinca es güst amo il punct sül i.

Basta, eu mütsch illas giassas lateralas da la cità veglia chi s’impippan da las fuollas arsantadas. La salaschada suot meis peis am calma. Qua o là as vezza üna staila o üna cula d’argient chi glüscha vi d’üna porta o dadaint fanestra. Las chasas sun tuot superbgias da la dascha verda chi imbellischa lur portas. Eir per ellas esa ün temp insolit, id es Nadal. Ün anguelin sül chüern dal bügl ria cun seis ponzel tais e lascha cha l’aua sbuorfla cun tempo giò i’l batschigl per muantar trais glüminas orandschas chi uondagian ill’aua. Chi tillas varà impizzadas?

Per tour il tram a chasa, stöglia ir illa via da la staziun al Paradeplatz. Id es las ot e mezza. Vi pel di esa da sguinchir la via da la staziun amo plü ferm co’ls marchats da Nadal. Il travasch d’umans e dal commerzi nu’s balchan quia mai. Ma quista jada stuna tuottafat stutta. Sur mai as derasa ün mar da glüminas lung la via da la staziun. Millieras da glüminas gelguas tanter las fatschadas sü. LUCY. Eu tilla vaiva tuot invlidada. Uossa è’la darcheu tuornada, sco minch’on. Lucy es l’iglüminaziun da Nadal da la via da la staziun da Turich. Bundant ün kilometer lunga, installada cun 12'000 meters suas d’atschal e 2'100 meters cabels eletrics. 23'100 glüminas glüschan illa saira e pisseran per boccas avertas. Che calma ch’ellas derasan. La glieud guarda cun ögliuns amunt, pitschen e grond es attrat in möd magic dals millas da punctins clers.

Üna solenità nocturna tuot inaspettada in üna via, ingio chi da di tuot chi cuorra e travascha. Scha Lucy glüscha, transmüd’la las fatschas concentradas da las passantas e dals passants in fatschas fascinadas e lomas. L’effet am para straminabel. Tuot chi ralentescha e’s lascha fascinar guardond in ot. Per ün mumaint am lascha eir eu tschüffer da quista solenità. Lucy as preschainta sur no cun tantas stailas da sirius artifizialas. Per pacas ch’eu vess laschà passar meis tram. Eu nu til vaiva gnanca dudi a gnir. L’ündesch ferma davant meis nas e’m bütta inavo sün terra. E passond vers il lai illa solita canera da tram, lessa dedichar mincha staila da sirius ad üna duonna, ad ün hom ed ad ün uffant chi sto fügir da la Siria.

Text e Fotografia: B. Vital, Turich
Emprima publicaziun: december 2016

Suonda LATABLA!

---

Forsa er insatge per vus:

Da Bettina Vital -
La tschiera m’invida our aint il davomezdi. Id es dumengia e las vias da cità posan. Hoz nu stona transportar millis da persunas chi’s cruschan e traversan ils trottuars da lündeschdi bunura fin venderdi saira. Ellas nu ston travuonder la svapur da las culuonnas dad autos chi spettan chi gnia verd. Eir ellas tiran hoz il flà e laschan chi tuna inclur oter.

I passa ün jogger cun passins leivs, sül trottinet am vegnan incunter duos massellinas cotschnas inromadas d’üna pelerina gelgua.

 

Üna surfatscha bletscha e gruflignada straglüscha. Il lai schlada seis sindal eir sur mai. Punctins dvaintan rinchs chi creschan e’s disfan. Eu met sü la chapütscha da meis mantel e spet. Ün’unica barcha a vela as palainta ün toc inoura, tuot alba. Tschellas sun francadas al port, minchüna sün seis pantun. Tuot malpazchaintas sbaluonzchna sainza pos dond clocs. Eir ellas nodessan jent illa tschiera da november. Dasper mai via passa ün pudel nair be spüfs fond vapur. Sia patruna til sieua suot ün parasur pink.

 

Dandettamaing driva il tschêl üna sfessina e lascha tras ün straglüsch. Eu sun rivada pro’l piogn. Ingün’orma. Il lain bletsch glüscha e davant mai via passa l’anda cul cheu verd. Ella para da savair precis ingio ch’ella voul ir, noda guliv oura. Esser resolut es üna buna qualità.

Eu n’ha jent il lain suot meis peis. Las tramas strettas lungaintas invidan a star giò in rain, tiran adimmaint la stà, cur ch’ün davo tschel va giò dals trais s-chalins e cupich’aint il lai. Ils üns mordan süls daints e sglischan planin planet plü chafuol i’l frais-chin, ils oters nu fan lungas e siglian cul cheu avant. Pac davent ün sprinzlöz e squittöz dals uffants intuorn la sglischaduoira. Sül prà lur süaintamans rasats oura spettan da gnir dovrats. Minchatant spettna davomezdis inters. Hoz es tuot vöd, dafatta las chavognas dal rument hana rumi.

 

La vendadra da maruns dà üna vouta in sia chaldera. Seis sguard as drizza insü. Fils dad aua illa glüm. I pluschigna fingià d’üna pezza sül fuond da föglias brüngelgorandschas. Ün tapet sulvadi e spess imbellischa l’asfalt. Eu ruslign davent la pletscha brüna e mord sün üna surfatscha pailusa e tevgia. Che dutsch ch’ün davomezdi da tschiera po esser. Maruns da november! Cullas brünas riantadas in ün s-charnütsch chi scruoscha.

 

Cun dar ün ultim sguard oura sül lai vezza cha la barcha a vela es svanida. La tschiera tilla varà travussa, tilla varà laschada ir giò per la gula da dumengias. Eu tuoss e spüd oura ün piz crousla brüna. E darcheu am vain incunter ün tracagnottel sül velo. Seis stivalins cotschens pedalan a tuot pudair. Ün pêr razs da sulai m’accumpognan vers chasa. Eu büt il s-charnütsch vöd in üna chavogna e tegn in salv per l’eivna chi vain üna gronda boccada tschiera dutscha, tschêl per sclerir, aua frais-cha e maruns tevs. In mai cula ün mar d’amur, ün mar da clerità.

Text e fotografia: Bettina Vital, Turitg

Suonda LATABLA!

---

---

Da Bettina Vital -
Ün hom davo ün maisottel cun üna glista, üna cassa ed ün culli. Daspera duos maisinas plü pitschnas raduondas da lain, lasura ün post-it cun ün nom, üna pultruna da valü cotschen s-chüra e duos purtrets giò per terra chi dan la rain.

Quai es nossa prüm’impreschiun davo cha las portas da vaider da l’Hotel Schweizerhof a Vulpera s’han drividas e darcheu serradas automaticamaing. No stain ill’entrada, davant no ün vestibül elegant, sül tschêl sura stuccaturas chi orneschan pitturas i’l stil floreal, lampadaris iglümineschan la gronda sala, d’immez aint üna bar.

Chi sa che cha Thomas Mann varà bavü, cur ch’el d’eira qua sco giast dal 1949.

Karlheinz ans salüda amiaivelmaing e’ns declera: It perquai suot sün las tschinch etaschas, ingio cha vo laivat e guardai che chi’d es d’intuorn. Scha alch s’interessa, tachai lasura ün post-it cun sü vos nom o pigliai güst cun vo. Tuot la mobiglia cun ün punct cotschen resta i’l hotel e nun es vnala.

Cun gronds ögls e cun ün puls chi s’accelerescha giaina d’ün local in tschel contemplond canapès e pultrunas, cumodas e spejels, sopchas e maisinas ruduondas, ovalas, quadratas, lampas da pè e glüminas dal maisin da not, cleppers purtrets inromats ed ün clavazzin a cua. Punct cotschen.

Cagiò i’l plan terrain rivaina illa chadaföuna d’hotel ed illa sala da mangiar dals impiegats. Ingün’orma, l’infrastrucura pulida. Singulas prunas cun paluottas o ternas da pan, magöls da vin alb e posada, curtels e sduns (Chi po dovrar be las furchettas?), ed üna dunsaina caraffas d’aua vaira ferm üsadas. Tuot as poja tour e cumprar per üna nögliaria.

La vendita publica da l’infrastructura da l’hotel Schweizerhof para surreala.

Curius a pensar ch’üna brigada da persunal varà stranglà giò la schoppa per pudair servir casü plü svelt pussibel darcheu ils giasts d’hotel be quist inviern passà. La savur sblachida da la chadafö abandunada lascha supponer il grond travasch chi varà dat cun preparar ils büffès enorms e generusamaing ornats dal Robinson Club chi ha manà quist hotel ils ultims quarant’ons. E lura esa stat a fin. Il grandhotel serra sias portas in avrigl 2016. Durant ils prossems trais ons dessan gnir fattas lavurs da renovaziun, communichescha la possessura ollandaisa. Vi da las paraids penda amo: „Unsere Philosophie“.

No giain a tour suot ögl las chombras e passain pro’l teater d’hotel. Üna sala vaira gronda cun stuccaturas finas e fanestras pitturadas. Tuot sto davent: palc, tecnica e glüms, requisitas, culissas e sün var quatter stangas penda da tuotta sorts büschmainta. Üna schurma perüccas giò per terra. I sarà stat da trattegner als Robinsons sün quista bell’isla, solitaris nu sarana sgüra na stats.

Il teater riva para - inter ed intrat – in ün cumün vaschin. Vidvart la val s’is’inclinaran dimena nouvas acturas e nouvs acturs pro l’applaus sün sias assas.

Las chombras d’hotel paran da spettar sün lur giasts. Minch’üna ha plü o main listessa mobiglia, quellas plü charas ün pêr extras implü. I fa mal il cour da verer co ch’ellas as schnüdan plan a plan. Qua manca üna pultruna, là manca üna s-chaffa. Ün hom indigen douvra 13 glüminas dal maisin da not ed es landervia da tillas ramassar insembel our da las chombras. I passan duos mataratschs per ot sün roudas dasper no via. Ingio mâ rivaran quels? Üna mantunada da plümas nordicas lavadas da buna qualità ed ün’otra cun mantels da bogn albs stan a disposiziun i’l chombrin da la roba da let.

Ün hotel as svöda e vain deconstrui. Ma al listess mumaint as fuorma alch nouv. Nun esa eir bel da savair cha las glüminas dal maisin da not dal Schweizerhof faran parada in 13 chombras nouvas, pac davent? E cha las plümas chi daivan chod ons ed ons als giasts d’hotel, as sparpaglian uossa in Engiadina Bassa e rivan in üna stanza e tschella dond inavant chod?

Vis uschea, as pudessa dir cha l’hotel as sfilappa e tira seis fils illa regiun. Ch’el as svöda es be üna part dal process.

Meis hom vain tuot satisfat cun ün mantel da bogn alb. Cha quel saja perfet per far la sauna. No guardain our da fanestra giò dal quart plan. Üna vista magnifica sün Scuol, e sül bogn avert be dasper l’hotel (cf. il text Ün sigl in ün oter muond – il bogn avert Vulpera sün quist portal). Eu m’algord amo bain dals mantels da bogn albs e las pantoflas dals giasts d’hotel ch’eu admiraiva plü bod cun ir a nodar e star a sulai i’l bogn avert.

Cun üna maisina ruduonda da lain, quatter sopchas da valü, trais plümas e duos mantels da bogn tuornaina i’l vestibül. Karlheinz respuonda cun üna calma a tuot las dumondas. Intant es rivada glieud e glieud. El ans nomna il predsch da nossa schelta ed ingrazcha. No mettain la roba in ün chantun e tachain eir no sü ün post-it.

La porta da vaider as serra davo nossas rains via e cul mantel da bogn alb suot bratsch filaina da la foura giò vers Gurlaina.


Text e fotografia: B. Vital, Turitg

Suonda LATABLA!

---

---

Da Bettina Vital - „Fin cha tü nun est our d’cumün, est cun ün pè amo in chasa“, constatescha il protagonist our dal raquint Daman da chatscha dad Andri Peer. La bunura bod as metta’l in viadi e banduna il cumün „chi’d ais quiet sco ün god“. Ün sguard inavo, la mamma sta sün porta e cucca tras üna sfessa fin ch’el es passà davo la storta via.

Quist prüm citat striuna ün surrier in mia fatscha. Precis uschè esa in nos cumün. Scha no eschan per exaimpel vi dal giantar e dudin müjs e s-chellöz giò’n via, schi tuot chi sta sü e va oura sün lobgia a cuccar da suringiò che muvel chi passa, quantas buatschas ch’el lascha crodar e davant chenünas portas. Restar a maisa – impensabel. Il buonder es plü grond.

L’interess es avant man. In cumün as piglia part a quai chi capita, saja quai apunta a la spassegiada da las vachas sülla via maistra, a la festa da la bavraduoira insembel culs vaschins e natüralmaing al bivgnaint d’ün campiun mundial, cur ch’el tuorna a chasa.

L’interess vicendaivel – forsa ün eufemissem per la controlla sociala – es avant man eir schi nu’s discuorra minchadi ün cun tschel. I’s vain a savair dal vaschin quai chi fa dabsögn da savair da la vaschina, per pudair quintar quai pro’l giantar, fin chi’s doda a passar üna gruppa da chavalgiaints... – ir a verer chi cha quai es!

Il chatschader parta dimena cun seis schluppet sur la spadla our’d cumün e da la foura sü. Nöglia nu fa’l plü jent co ir amunt la daman a bunura. Laschond inavo la salaschada da cumün as driva l’orizont ed „il god chanta da tuot las varts aint il far di, fringuels, parüschlas e tuot quai chi’d ais restà inavo da la stà, cluotschins güzs, sfuschignöz illa romma e tschübelins uschè fins chi nu’s sa inandret, schi sun stats o brich ed eir cloms plü grossers“. Ün oter muond til bivgnainta. Ün bellezza straminabla e fascinanta. La natüra, cun seis clings, sias fuormas e sias glünas vain descritta dad Andri Peer cun üna lingua culurida ed elavurada chi fa güzzar la uraglias.

Schi vain finalmaing eir al tun ed al butin ill’istorgia dad Andri Peer nu lessa qua tradir. Il raquint Daman da chatscha (dal rest eir ün essai da Rico Valär chi til commentescha), la versiun tudais-cha Jagdmorgen e blers oters texts da prosa dal scriptur as poja leger il cudesch Andri Peer Prosa 1945-1985, chürà dad Annetta Ganzoni e cumparü quist on illa Chasa Editura Rumantscha. Andri Peer quinta üna simpla istorgia da chatscha e metta in prosa la bellezza, la cuaida e la fascinaziun cha blers collian cun l’ir a chatscha.

Cur ch’eu sun gnüda a star in cità, n’haja precis predschà il contrast: tuots duos peis ourd chasa, bler plü paca o dafatta ningüna rascha chi collia tuot il cumün. Adonta cha la distanza tanter ils vaschins in üna chasa da plüssas abitaziuns es plü pitschna, es l’anonimità plü gronda in cità. O forsa güsta perquai. Che stantus, schi’s vess da perseguitar minch’acziun dal vaschin, sch’el va a spass cun seis chan a mezzanot ed in che chavogna da robydog ch’el fa svanir il sachin dal pudel. Gnanca la sirena da l’ambulanza nu’m fa stender qua il cheu our da fanestra. Eir quai ha avantags. Viver e laschar viver.

Eu n’ha duos dachasas: In cità es quai noss’abitaziun e forsa amo nos quartier. Illas muntognas es quai meis cumün inter.

> http://chasaeditura.ch/rom/andri-peer-prosa-1945-1985-2/

Text: B. Vital, Turitg
Fotografia:  www.pexels.com (CC0)
Emprima publicaziun sin latabla.ch: 27 settember 2016

 

---

 

Da Bettina Vital -
Irritaziuns linguisticas e scuvertas culinaricas da la chapitala.

A Berna sur mezdi in ün take-away da salatas. La vaidrina, üna bella paletta stachida da vitamis, guarda oura uschè delizchusa, ch’ella am fa gnir l’aua in bocca. Eu sun landervia e fetsch mia postaziun pro la giuvna Bernaisa. I’l chartun met’la ün pa da tuot: salata da carottas e selerin, salata da favas, da quella verda cun ravanels, salata da mailinterra cun tomatas sechas, avocado, feta cun semins da sesam e meil, türcha e semins da chia. Chia?! Che es quai? Pensa e pigl oura la buorsa. Adonta dal buonder lessa subit pajar ed inscuntrar a mia collega da lavur. Davo ch’eir la sosa es amo statta definida e cha’l chartun cun la salata es serrà, am dumonda la vendadra:

„Weitär no es Stückli Brot u Bsteck?“

„Jo, gern.“

„Auso“, es sia resposta accumpagnada d’ün surrier fich amiaivel.

Eu pai e rest pichada pro quist auso chi nu’m quadra dal tuot e ch’eu dod amo minchatant a Berna. Per exaimpel sterzas, cur ch’eu sun statta a cumprar ün nouv svagliarin. Darcheu pro la cassa. Eu svutr in mia buorsa e quint insembel la munaida – 30, 40, 60, e voilà 70 – schi am dumonda la vendadra, sch’eu vöglia la quittanza. Eu di da na, grazcha, e sün quai ella:

„Auso.“

A revair ed eu pass our da butia...

Auso tuna in mias uraglias, adüsadas vi dal dialect grischun o zürigais sco also denn halt, lura hast oramai gnü, (scha tü nu voust) tia quittanza! O apunta pro tschella scena, quella dal pan: Also schi di quai tantüna cha tü voust ün toc pan! Per meis sensori linguistic – chi’d es adüna fich alert (déformation professionnelle) – esa aint üna tscherta nota mordainta na fich amiaivla in quist dialogin standardisà, e perquai am dà quist pledin eir in ögl, plü bain dit ill’uraglia. Mo schi lura, dschessna per rumantsch. Forsa cha no mettessan dafatta pro ün phh sco per maindir: Phh, chi chi nu voul, ha gnü! Invezza dovran ils Bernais lur auso per dir ün simpel: Ja, isch guet obain ün innozaint ok, alles klar.

Per tuornar pro’ls semins da chia...

Rivada sülla Bundesterrasse cun mia salata, inscuntra a mia collega e dumond che diavel chi saja vairamaing uschè special vi da quists semins. Tras ella tils n’haja imprais a cugnuoscher, sün mincha salata agiundsch’la ün pêr da quists punctins nairs. I segua ün cuort referat.

La granata culinarica universala cun nom latin Salvia Hispanica saja gnüda fermamaing in moda l’ultim temp. Derivar deriv’la dal Mexico. Pro’ls Mayas ed Aztects sajan ils chia stats fingià avant tschientiners ün ingrediaint da lur trats quotidians. Ils semins da chia sajan furniturs d’energia - chia vöglia dal rest dir: forza.

La valur nudritiva ch’els paran d’avair es impreschiunanta: antioxidants, proteïns, substanzas da ballast, vitamins e minerals. Ün studi american ha demuossà ch’els fan schlungunar il sang e prevegnan tras quai ad infarcts da cour o cuolps. Eir il spejel dal zücher dal sang sana regularisar, üna buna roba pels diabetikers. E cunquai ch’els güdan eir a fabrichar sü la massa musculara, suna süsom la glista dals sportists ed amaturs da fitness. Quels chi vöglian tour giò da pais, sternan semins da chia sur lur müesli, jogurt o lur salata o tils mettan i’l pan. Semins da chia dapertuot! Els pisseran nempe chi’s sainta saduol, chi’s mangia plü pac e furnischan al listess mumaint tuot las substanzas importantas pel corp. L’industria commerciala da l’Europa ha dimena scuvert ils semins da chia.

Mia collega da lavur - Bernaisa eir ella - riva sia tas-cha e paquetta oura üna busta culs ominus semins e’m dumonda, sch’eu vöglia eir eu ün pêr sün mia salatta. Eu respuond chi saja para fingià lasura. Sün quai am disch’la:

„Auso!"


Text: B. Vital
Fotografia: www.pexels.com (CC0)

 

►FA PART, commentescha sutvart!  +++ Il spiert da cuminanza è important ed uschia è mintgin bainvegni da sviluppar quist project cun nus; Igl è pussaivel da registrar events e nus publitgain Vossas novitads. Scha vus avais gust da contribuir in artitgel ans pudais trametter in e-mail sin This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Da Bettina Vital -
In tschercha dals uors chi vivan pacific in libertà e dad otras aventüras cul camper, quinta Bettina d’ün pajais vastischem chi ha las listessas duos culurs in sia vopna sco la Svizra. Ün cuort rapport da viadi.

La cana...

...da scuvrir ün pajais ester viagiond d’ün lö a l’oter illas listessas quatter paraids. Nos viadi cul camper tras il stadi nordamerican ha cumanzà a Vancouver cun ün jetlag potent. Eu sun ida a las 4.30 p.m. i’l Denny’s a cumprar pancakes e hash browns per meis hommens. Il di davo vaina surgni nos truck camper en’s vain miss in viadi vers il nord. Il bel vi da quist pajais es, chi’s po durmir là ingio chi plascha, damaja eir a la riva d’ün lai – da quels daja in Canada bod davo mincha storta – per exaimpel sün üna plazza da parcar. Toctoctoc! Chris nos vaschin ans maina painch, carrottas, sal, tschiguollas e ris, perquai cha lur viadi cul camper va daman a fin.

Ils Canadais e maisas da far süt eir pels babs in lur aigna tualetta

Ils Canadais sun per mai glieud cuntainta, fich averta, serviziaivla ed emancipada. I nu vain avant chi nu’s baderla trais pleds, schi’s sta in colonna per ir in tualetta. Id es eir bod impussibel da splajar ün plan da cità e da dar be cuortin ün sguard lasura sainza ch’inchün vain inaquella in agüd: „Do you need any help“? No eschan stats be bocc’averta tadlond il monolog da desch minuts d’ün indigen che ed ingio chi saja il meglder da visitar a Vancover. Ils Canadais aman ils chans e’ls uffants („Hi sweatheart!“ o simil ad doda da quasi minchün chi vain incunter vezzond nos pitschen davosü illa dschierla). Lur infrastructura per famiglias es impreschiunanta: plazzas da giovar in mincha löet e maisas da far süt eir pels babs in lur aigna tualetta.

La cuntrada

La natüra ha dimensiuns gigantescas e variescha per main da che: goduns tuot quai cha l’ögl tendscha, lais cun il plü da tuot latrinas ed ingün’oter stizzi uman, il mar po esser bass e tranquil in ün bratsch da la vart oura (Rathervor Beach a Vancouver Island) e be duos uras davent crudel ed anarchic in üna riva da tschinch kilometers lunghezza cun truonchuns tus per mez quai (Long Beach a Vancouver Island). Ils Rocky mountains tanter Jasper e Banff fan impreschiun dafatta als confederats, impustüt in lur quantità. Ils 4’000 meters nu supereschna però neir els. Ün viadi cul bus turistic sül glatscher nu’ns ha neir s-chodà. La natüra sumaglia ferm a quella da la Svizra e da l’Europa Centrala, tuot es simplamaing bler plü grond e vast. Per ün batterdögl para chi’s saja sül Lai Nair sur Tarasp, schi nu sigliuottess duos secundas plü tard ün squilat canadais tuottafat ester cun cua stiglia sur la via via e da la foura sü. Ün basdrinet da quel svizzer.

Ils campings

No vain preferi ils campings dals Provincial parcs, üna sort reservats protets, drizzads aint fich simpels cun secrets ed aua fraida. In congual culs campings privats d’eirna adüna plü nets e favuraivels. Il full hook up cun attachs d’electricità e sculs per laschar giò l’aua e la merda am paraiva absurd. Vulair esser dadoura illa natüra immez il nair god spess, ma verer televisiun ed ir sül comad e flush e tuot da la foura giò be duos meters daspera!

Il plü bel es da na savair ingio chi’s splacha la not chi vain. Ed impustüt crescha la tensiun, schi’s es rivà i’l camping previs, ma nu’s sa, schi’s chatta üna plazza sainza avair reservà a mezza stà. Tant plü grond es il plaschair, scha tuot funcziuna bain. E minchatant as pernottescha sül overflow camping, üna sporta geniala dals campings canadais per na stuvair trametter davent a lur giasts.

Coexistenza

Il uors. Cler cha eir no vain gnü la spranza da til verer. Co ch’el viva in ün territori uschè vast, ingio ch’el ha lö e lö per as mouver libramaing. Co mâ vess ün uors d’evitar da rivar in territori uman in nos pajais uschè pitschen?

Ils campings avertischan da nu laschar dadoura mangiativas ed rests giò per terra. Implü daja containers aposta per büttar il rument chi tegnan davent ils uors. In Canada as esa sforzà uschea da laschar inavo mincha maisa netta e rumida sü. Co füss quai schi dess uors al Lai da Turich? Ils Canadais appelleschan a la coexistenza tanter umans e bes-chas ed infuormeschan in blers lös davart lur möd da viver e co cha l’uman as cumporta il meglder, sch’ün coyote capita p.ex. a la riva da la cità da Vancouver. Da quai ch’eu n’ha vis nu’s legia ninglur DANGER, mabain COEXISTENCY.

Ed eir no til vain vis per finir, il uors, our da l’auto ch’el sfuschignaiva illa frus-chaglia a l’ur da la via.

E cul laschar increscher? Dals cumpatriots o da nossa lingua? Eu vess pudü scumetter ch’eir in Canada inscuntrarana ad ün o tschel Rumantsch. E baincomal! Cun ir per laina per far ün fö e brassar noss marshmallows sün ün camping immez la vastezza verda vain incunter ün giuven cowboy da Scuol e’ns dumonda tuot stut:“ Ma discurrivat vo rumantsch?“.


Text e fotografia: B. Vital, Turitg

►FA PART, commentescha sutvart!  +++ Il spiert da cuminanza è important ed uschia è mintgin bainvegni da sviluppar quist project cun nus; Igl è pussaivel da registrar events e nus publitgain Vossas novitads. Scha vus avais gust da contribuir in artitgel ans pudais trametter in e-mail sin This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Da Bettina Vital -
Ün pitschen bijoux per nodadras e nodaders as rechatta a Vulpera. Il bogn avert al cumanzamaint dal cumün derasa seis scharm e cumbina l'indigen cun l'ester. Ün bun lö per far ün sigl ill'aua fraida, giodair ün pralinato e contemplar l'architectura d'ün dals prüms bogns averts publics illas alps svizras.

La stà cun temperaturas sur 25° - ora da reketas e pralinatos - nu daja per mai nüglia plü bel co da tour chapè da strom, crema da sulai e bikini e partir illa badi. A Turich, ingio ch’eu sun dachasa, daja üna schelta remarchabla da var 20 differents bogns averts: il Letten pels hipsters, la Werdinsel pels naturalists, la Frauenbadi exclusivamaing per duonnas o il Letzigraben pels estets (es gnü concepi da Max Frisch), per nomnar be ün pêr.

Il"Strandbad Vulpera" d’eira circundà da siblun

Sch’eu sun però in Engiadina Bassa, ingio ch’eu sun creschüda sü, es il bogn avert da Vulpera cun distanza meis favorit. Ün lö chi’m renda cuntaint. In ögl dan subit las garderobas da lain chi stan in lingia lung il batschigl da 30 m lunghezza. Lur portas gelguas vegnan inromadas d’ün blau tschêl glüschaint chi para be cha mincha bunura vegna il pittur a rinfras-char lur culur. L’entrada dal bogn e las duschas, qua vain pro la culur cotschna, han minchüna ün tettin da tola be per ellas - ün'eleganta chapütschina grischa. Quist bogn nun es be funcziunal, el es grazchus e derasa ün’estetica ed ün flair dal temp da cura. Amo hoz as sainta cun quanta premura e generusità ch’el es gnü contrui e vain mantgnü. Il „Strandbad Vulpera“ co ch’el gniva nomnà plü bod perquai ch’el nu d’eira circundà da prà, dimpersè da siblun, ha eir üna partiziun separada per quels chi stan plü jent a sulai sco cha Dieu tils ha s-chaffits. Intuorn ed intuorn bos-cha, ün pêr giaschaditschs gelgs e gnanca mux. La gruppa dal Lischana ria da casü giò.

Sün quist prà as maisdan indigens cun giasts d’hotel

Sco terz bogn avert in Svizra chi appartegna pro ün hotel es el gnü contrui dal 1930 dal cuntschaint architect da bogns Beda Hefti. L’incumbensa vaiva el surgni da la società gastronomica Waldhaus Vulpera. Daspö ons tocca o toccaiva el (a quai tuorna plü tard) pro’l Robinson Club Schweizerhof e per furtüna es l’implant fingià da prüma davent restà avert eir pel public. 

Immez ün ambiaint alpin resorta ün parc da far bogn cultivà chi integrescha ils larschs e’ls pins chi dan sumbriva tant als Engiadinais sco als giasts d’hotel. E quai es ün’ulteriura spezialità dal bogn da Vulpera.  Sün quist prà as maisdan indigens chi va in tschercha da la quietezza, giò’d via dal travasch da stà a Scuol, e’ls giasts d’hotel cun lur mantels da bogn albs e lur pantoflas. Üna misculanza chi tocca i’l bogn da Vulpera sco las saglieras pro’l batschigl. Per mai d’eira quai fingià da matta ün lö per observar alch nouv, dudir linguas estras e e giovar cun uffants incuntschaints.

Be trais e mez per üna purziun pommes frites?

Be tschel di suna tuornada cun meis hom e meis figl i'l bogn da Vulpera. La magia da quist lö ha persvas eir ad els. Eir scha’l bognin ruduond d’uffants vaiva aint quel di duos trais muos-chas mortas daplü co in otras badis, ha la cisterna per pumpar aua fascinà tant a bap e figl. Paluottas e ballina da ping pong as survegna gratuitamaing pro la chascha ed eir la laina per far fö e brassar i’l furnel dal bogn ans es gnüda missa a disposiziun cun ün surrier. Cun bocc’averta suna statta pür inandret cur ch’eu n’ha stuvü pajar be quatter francs per duos auas mineralas (da 3 dl) e trais e mez per üna purziun pommes frites. Il congual cun Turich, ingio chi’s paja daplü dal dubel per il listess, am fa star schmorta.

Dischplaschaivelmaing ha serrà quist on in avrigl il Robinson Club Schweizerhof sias portas. Tenor il capo da Scuol Christian Fanzun resta il bogn però avert eir inavant. La possessura da l’hotel Schweizerhof haja decis da manar inavant l'implant sco bogn public. Che furtünatscha! Spranza as poja visitar amo lönch quist’oasa alpina chi savura e darasa il flair dals ons 1930. I dà tants detaglins da scuvrir sco p.ex. l’homin cotschen cul pesch sur la duscha. I vala la paina.


Fotografia: Bettina Vital, Turitg
Text: Bettina Vital, Turitg

Prüma publicaziun:  01 d'avust 2016

Suonda LATABLA! 

---

Forsa er insatge per vus:

►FA PART! Co at plascha questa contribuziun? Commentescha sutvart! +++ Il spiert da cuminanza è important ed uschia è mintgin bainvegni da sviluppar quist project cun nus; Igl è pussaivel da registrar events e nus publitgain Vossas novitads. Scha vus avais gust da contribuir in artitgel ans pudais trametter in e-mail sin This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it..ch