Dad Alina Müller – Nus sezzain üna sonda davomezdi in duos vi d’üna lunga maisa da lain. In ün’ura saran eir tschellas sopchas occupadas ed inchün prelegiarà ün toc d’ün crimi o cha la gruppa discutarà animadamaing davart ün pled o davart üna passascha chi nun es dal tuot clera. Leyla Ciragan ha nempe sco mincha seguonda fin d’eivna invidà pro sai a Dietikon a raduond üna dunzaina persunas chi fuorman daspö november üna gruppa da lectüra valladra. Ma fin cha’ls prüms sclingian vi da la porta ans resta amo ün pa temp per gnir a cugnuoscher a Leyla Ciragan e sia paschiun pel rumantsch.

Chi est tü?
Eu sun Leyla ed eu n’ha 43 ons [per rumantsch]. Und jetzt wechsl’ich scho uf Dütsch, suscht goht’s vil z’lang. [Ed ella cuntinuescha per tudais-ch:]. Eu stun a Dietikon cun mia duonna. Oriundamaing suna germanista. Uossa stübgia però informatica. In meis temp liber imprenda schnuaivel jent linguas e fetsch in general schnuaivel jent differentas robas parallel.

Che linguas sast lura tuot?
Hmm... I sun bain ün pêr. I dependa co chi’s dombra. Eu discuor las solitas linguas sco tudais-ch, inglais, frances, spagnöl, latin. Finlandais saja eir. Ed ün pa türch. Chinais saja eir dret bain. Svedais, russ, ün pa talian. Ah e rumantsch, rumantsch n’haja amo invlidà. Meis rumantsch es uossa sün ün livel ch’eu riv da leger ter bain, ma discuorrer es amo difficil. Pelplü imprenda adüna üna lingua sch’eu sa, ch’eu fetsch in ün lö ün pa plü lönch vacanzas o sch’eu n’ha ün interess special. Uschè possa güsta applichar quella lingua sch’eu sun lura là.

Chenüna es tia lingua materna?
Mia lingua materna es tudais-ch, eir scha mia mamma d’eira da la Finlandia e meis bap da la Türchia. Lur lingua cumünaivla d’eira tudais-ch. E probabel hana gnü l’impreschiun cha nus sajans surdumandats sch’els discuorran amo ün’otra lingua cun nus. O forsa d’eiran eir meis genituors surdumandats cun tantas linguas, chi sa.

Co imprendast tü linguas?
Cuors classics nu fetscha suvent. Ils cuors intensivs da rumantsch a Scuol ed a Sta. Maria d’eiran ils prüms daspö ons. Per l’üna esa greiv da chattar cuors cun ün urari adattà e per l’otera esa eir üna dumonda finanziala, specialmaing scha tü est studenta. Sch’eu cumainz d’imprender üna lingua vegna in bibliotecas ed impraist mezs d’instrucziun. Cumplementar imprenda lura eir cun apps o online, per exaimpel sün youtube. Subit ch’eu ragiundsch ün tschert livel prouva uschè svelt sco pussibel da leger cudeschs, eir sch’eu n’ha duos uras per üna pagina fin ch’eu tilla incleg. Davo vegna lura pelplü duos, trais, quatter eivnas in üna regiun ingio chi’s discuorra quella lingua e prouv da discuorrer almain ün pêr frasas. Minchatant funcziuna quai e minchatant neir brich. Ma quai m’es listess. Fin uossa han ils avantags predominà.

Uossa nu suna plü simplamaing be il Oberturist, uossa suna il Oberturist chi sezza tanteraint amo in ün cuors da rumantsch.»

At regordast da teis prüm inscunter cul rumantsch?
Hmm... Eu nu sa... Ah. Quai d’eira aint il tren. Hai, 100% d’eira quai aint in ün tren. Was sait si immer? « ... sin damonda»?

Fermada ...?
Precis. Lura d’eira quai probabel in Surselva. Quella jada, avant circa 20 ons d’eira per part in Surselva e per part eir a Scuol. Eu savaiva bain che lingua chi’d es, ma plü bod nu vaiva uschè üna gronda savüda da la Svizra. Eu sun pür plü tard gnüda a cugnuoscher la Svizra geograficamaing e culturalmaing, per exaimpel cur ch’eu sun ida in muntogna cul SAC. Ma eir là nu savaiva amo chi dà differents idioms e che chi’s discuorra ingio. Meis prüm inscunter es dimena fingià lönch innan.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Shop online!
• 
  www.belain.ch
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 01 51

E cura hast decis d’imprender rumantsch?
Avant desch, quindesch ons n’haja in fuond fingià üna vouta decis d’imprender rumantsch. Quai nu’s poja hozindi bod plü metter avant, ma quella vouta d’eira l’internet amo tuot in ün oter punct sco hoz. Smartphones ed apps nu daiva quella jada amo uschè sco hoz. Quella vouta nu n’haja lura simplamaing brich chattà ün cuors o ün mez d’instrucziun adattà. Forsa vessa dat alch, quai nu saja propa da dir. Eu sa però ch’eu vaiva quella vouta ün cudesch, ma eu nu vaiva ingün’idea co schi’s pronunzcha la roba per rumantsch, uschè ch’eu n’ha lura darcheu laschà star.

Co hast lura la fin finala imprais rumantsch?
Quai n’haja decis dürant ün’eivna da Build and Bike illa Val Müstair. Là ha il silvicultur adüna discurri rumantsch cun seis collega. Eu chattaiva quella lingua fingià quella vouta uschè bella ed eu nu sa gnaca precis dir perche. Eu sun simplamaing adüna mega happy sch’eu dod rumantsch. Là n’haja lura decis, da verer amo üna vouta schi nu dess ün cuors da rumantsch. Eu sun lura rivada sülla pagina www.curs.ch e nu pudaiva bod na crajer, cha la spüerta da cuors da rumantsch es uossa uschè gronda. Eu n’ha lura vis chi ha da stà ün cuors intensiv a Scuol e’m n’ha güsta annunzchada. D’utuon suna lura eir amo ida i’l cuors intensiv illa Val Müstair.
Eu bad eir, chi’d es uossa oter sch’eu sun in üna regiun rumantscha. Sch’eu vegn i’l Volg, am sforza uossa adüna da discuorrer ün pêr frasas rumantschas. Uossa nu suna plü simplamaing be il Oberturist, uossa suna il Oberturist chi sezza tanteraint amo in ün cuors da rumantsch. Ed insè han tuots adüna plaschair.

Co es il rumantsch actualmaing preschaint in tia vita?
Minchatant discuorra cun mai svessa rumantsch sch’eu vegn cul velo, lura am quinta, che chi gira güsta uschè. In quist möd exercitescha la lingua. Daspera lavura eir inavant i’l mez d’instrucziun e leg istorgias e romans. Cun üna collega da la Surselva scriva per rumantsch sün whatsapp.

Eu d’eir uschè trista cur cha quell’eivna d’eira passada e füss il plü jent güsta restada là per adüna.

E teis club da leger hast eir amo. O co til nomnast tü?
Hai precis. Läse-Grüppli, til n’haja nomnà fin uossa. Quel n’haja eir amo. Eu til n’ha fundà davo il cuors intensiv illa Val Müstair. Eu d’eir uschè trista cur cha quell’eivna d’eira passada e füss il plü jent güsta restada là per adüna. Eu d’eir trista, ch’eu vess stuvü spettar fin prosma stà per darcheu avair contact culla lingua. Lura n’haja simplamaing scrit a la glieud chi d’eira cun mai als cuors e n’ha pensà ch’eu guard üna vouta che chi capita. Eu nu spettaiva bler. Ma pel mumaint esa uschè cha plü o main desch persunas vegnan adüna darcheu als inscunters.

Hast plans pel futur dal Läse-Grüppli?
Per mai esa plainamaing avert co cha quai as sviluppa. Probabel as müdaran bain tschertas robas. A reguard la cumposiziun da la glieud suna da l’avis, cha minchün chi ha vöglia da’s partecipar po gnir üna part da nos Läse-Grüppli. In prüma lingia lessa, cha quels inscunters continueschan. Chi sa, forsa va nos Grüppli amo tuot lustigas vias, eu stun in mincha cas cul buonder.

Pel mumaint n’haja però l’impreschiun chi’d es güsta dret uschè sco chi’d es. La glieud fa per part ün lung viadi per as pudair pertecipar. E quai muossa bain ün pa, chi tils plascha.

Ingün nun es il Oberhirsch. Quel aspet am plascha fich.

Co valüteschast tü la situaziun per imprender rumantsch, specialmaing giò la Bassa?
Quai nu possa propa valütar, pervi ch’eu nu sun mai statta in ün cuors chi ha lö per exaimpel üna vouta l’eivna. Intant daja però divers da quels cuors: alla Migros Klubschule o quel a l’Uni. Ma per mai nun esa mai stat pussibel da far ün tal cuors, saja pervi dals uraris o pervi da l’aspet finanzial o eir pervi ch’eu nu sun forsa il tip per ün tal cuors. Ils cuors intensivs sun oters, là es eir il tempo tuot oter. Che chi’d ha implü per spüertas nu saja: tandems, gruppas da conversaziun o conversaziun accumpagnada füssan eir amo coolas, ch’inchün at corregeegess scha tü fast sbagls cun discuorrer. Pro nos Läse-Grüppli ingiavinaina simplamaing ün pa, co chi’s disch la roba ed ün pêr san lura darcheu alch e güdan a tschels. Id es üna roba fich democratica pro nus, che chi’d es in fuond propa cool. Ingün nun es il Oberhirsch. Quel aspet am plascha fich.

At manca alch per imprender e dovrar il rumantsch?
Quai ch’eu n’ha uossa organisà svessa, voul dir üna runda chi s’inscuntra e legia cumünaivelmaing. E tschai füss apunta uschè üna gruppa da conversaziun accumpagnada. Pervi cha schi’s fa sbagls i’l discuorrer s’adüsa cul temp vi da quels.

Grazcha fich pel discuors! Hast pudü dir tuot quai cha tü laivast dir?
Eu laiv amo dir, ch’eu n’ha gnü uschè ün bel on l’on passà cul rumantsch. Eu sun uschè happy. E mincha vouta sch’eu vegn darcheu sü là pensa: «Buah, isch das schön gsi». Eu less propa imprender bain rumantsch. Precis, quai es meis pled final.

Intervista: Alina Müller
Fotografias: (c) Alina Müller. Il Läse-Grüppli a Dietikon da dretta a schnestra: Ann, Maarten, Leyla, Christian ed Emanuela.

Forsa er insatge per vus: