Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Grazia a quellas datti variantas in pau pli discretas per numnar ad ina persuna in tabalori, forsa perfin uschè discretas che quella persuna na s'accorschia gnanca da quai.
1. cuccalori
Questa descripziun per in tabalori è enconuschenta surtut en la Surselva. Quels da Pigniu din «in cuccalori dalla bial'aura», quels da Surcasti «in cuccalori d'emprema classa» e quels da Mustèr «in pauper cuccalori». A Riom datti persuenter charins «bungs cucaloris» – quai che tuna almain in pau main malign che la cumbinaziun cun pauper. En l'Engiadina chatt'ins ina varianta sumeglienta cun quest adjectiv: Quels dad Ardez din «tü pover cuc», pia en connex cun il cucu. E percis quel cumpara er a Trun: «ti eis empau parens dal cucu» per persunas in pau tuppas.
2. lappi
Era la suandanta locaziun è derasada plitost en la Surselva: «mo ils laps van a pèr» per dir che mo persunas tuppas èn adina da la medema opiniun. A Trin datti era «vurdar sco in lappi» cura ch'insatgi mira da maniera surpraisa en il vid. A partir da quest pled èsi pussaivel da crear ina pluna pleds rumantschs: cun «lappadira» e «lappamenta» èn manegiads plirs lappis. Ed in «lappenari», «lappiun», «lappori» u in «lappun» èn creaziuns sursilvanas per persunas tuppas, entant che quels da Zuoz din in «lappiatsch» per in lavuraint che na fa betg endretg sia lavur. Dal rest: il lappi rumantsch deriva cleramain dal medem pled tudestg svizzer.
3. martuffel
L'adjectiv «pover» para dad exister era tar questa cumbinaziun: A Strada e Lavin din ins in «pover martuffel». En tscherts lieus da l'Engiadina ed ad Andeer e Lon vegn in «martuffel» era duvrà per exprimer in pitschen mattet, qua n'èsi betg attestà, sche quel mattet è alura in pau in tabalori u betg. Quest spruhin da quels da Lavin demussa ch'i na va betg senza martuffels: «i sto esser eir martuffels per far il muond bel». Tut particulara è er in'attestaziun per Ardez, nua ch'il martuffel po signifitgar in imperatur – tge cana! En sursilvan signifitga «star martuf» dal reminent era far l'umet dals animals.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. schumar
Savais vus tge ch'in «schumar» è? En l'exclamaziun duvrada surtut en l'Engiadina «quel es ün vaira schumar!» sa zuppa er in tabalori. Atgnamain exprima quel pled in animal, numnadamin il milet e quel animal vegn gea era duvrà sco insulta. Quels da La Punt Chamues-ch din ad ina dunna che ha fatg ina tuppadad senza studegiar: «at maunchan be auncha las uraglias per esser üna schumara». Il legher è ch'in «schumar» po muntar en la Surselva er in um in pau pli corpulent – e quel na sto gea betg exnum esser tup …
5. tamberl
In «tamberl», «tamberlan» ed ina «tamberla» èn enconuschents surtut en l'Engiadina ed en il Surmeir. Quels da San Murezzan din «fer il tamberlun» a persunas che fan termagls cun uffants. Sch'ina dunna chamina cun passins mo pitschens, lura vegn ella numnada a Lavin ina «tamberla chi va traplignond e schmanisond il chül», tenor mai betg propi simpatic. Dal rest, era pauc simpatica è questa furma documentada: la «tamberletta» per ina persuna ch'è ina tuppa chaura.
Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: [13387] Datti qua tranter questas chauras era tamberlettas? Empè da far ina tuppa cumparsa paran ellas dad esser paschaivlas sin il pastg. (C. Meisser / Fototeca dal DRG)
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021954 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 20211050 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211422 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211493 giadas