Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quai vala era per l'exempel da l'enviern. Betg mo ils Eskimos n'enconuschan ina massa variantas per numnar la naiv, mabain er ils Rumantschs. Sperond ch'ella ans mainia in bel ed alv enviern, preschentain nus quest mais tschintg sorts da naiv, natiralmain scuvertas en il material dal DRG.
1. la briscla
Cura ch'i naiva mo fin fin, alura è la naiv che croda la briscla. Per l'Engiadina èn attestadas las variantas «bris-cha, brüs-cha e brüs-chetta», per la Val Müstair «brüschla», per il Grischun Central «brestga, briscla e bresca» e per la Surselva «brescla e brestga». Ch'i sa tracta mo da fitg pauca naiv demussa questa explicaziun da Surcasti: «Ina brescla ei neiv tochen il venter dallas miurs.» Quai demussa era quest proverbi da la Surselva: «Ina brescla fa nuota unviern», i dovra pia dapli naiv per ch'ins possia discurrer d'enviern. Enconuschent è dal rest er il verb «brüschlar, brisclar».
2. il tatsch
Il cuntrari da la briscla è «il tatsch» che vegn duvrà cura ch'i dat naiveras enormas. Per distinguer quest tatsch da quel per mangiar datti la varianta «in tatsch naiv». Enconuschentas èn era questas expressiuns: «tatschadas», «ina tatschada da naiv», «ina titschada neiv» ed «in tatschun naiv» per ina massa anc pli gronda da naiv. En tut questas expressiuns signifitga «tatsch» dal rest ch'i sa tractia d'ina gronda massa d'insatge. Legra è la cumparegliaziun sursilvana «in um sc'in tatsch neiv» per in um, dal qual ins na po betg sa fidar, perquai ch'el mitscha sco la naiv che lieua.
3. la bischa
Ad Alvagni vegni declerà exactamain tge che quai è: «La beischa e chel vent freid, mistiro cun neiv.» Questa sort da naiv è enconuschenta surtut en l'Engiadina ed en il Surmeir. Ina tala situaziun da naiv cumbinada cun vent pon ins imaginar sco pauc agreabla e fraidischma. Cun bischa pon ins exprimer er in vent dal nord che porta la naiv.
Il paradox: en la Surselva è la bischa ina naivetta fina. Questa bischa è attestada a Rueun sco naiv l'entschatta d'enviern: «La bischa ei l'emprema neiv che vegn.» A Mustér percunter datti era «bischas da primavera».
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. il cuflà
Mintgatant datti mantuns da naiv senza ch'i naivia. En quel cas vegn naiv existenta cun pauc pais suflada ensemen cun il vent ad in nov mantun. Quai è alura en l'Engiadina in «scuflà, scunflà, scumflà u scuflo», en il Grischun Central in «scunflo u scuflo» ed en la Surselva in «cuflau». A Marmorera survegnan quels mantuns apparentamain in'autezza gigantica: «scunflas tgi'ns po betg or da l'isch tgesa». A Mustér ed en il Tujetsch signifitga «cuflau» dal rest era la naiv ch'è sin ils tetgs e penda sur quel or.
5. la malgiada
Pauc rumantsch, ma tuttina enconuschent è il «flutsch» per la buglia da naiv cura ch'igl è chaud e la naiv cumenza a luar. Pli rumantscha è l'expressiun «malgiada» attestada per l'Engiadina, per exempel per La Punt Chamues-ch: «Hoz avains ora da bunatscha. La naiv s'ho alguanteda. Süllas vias ais üna bella malgeda.» Durant quels dis èsi da sperar ch'ins haja buns chalzers d'enviern u forsa dafatta stivals da gumma.
Auters pleds pli rumantschs per il flutsch èn «bugliacca, cugliada, patacca u schmuglia». Jau guard en mintga cas d'evitar l'expressiun flutsch questa primavaira, cura che la naiv lieua talmain che l'aua vegn en mes chalzers.
Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: Tgutgarias pon ins adina far – ch'i haja lura blera u pauca naiv (W. Derichsweiler/Fototeca dal DRG)
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021816 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 2021919 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211277 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211366 giadas