Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Suenter avair emprendì d'enconuscher il mais passà tschintg tabaloris, vulain nus questa giada ir en tschertga da scortuns. E forsa chattain nus era persunas che mo crain ch'ellas sajan scortunas.
1. filun
Il filun para dad esser attestà mo per Savognin. Quel sa en mintga cas co che las chaussas funcziunan: «Cun malignadads, rampigns e furbareias reuschescha a chegl filung da rivar tigl sies intent.» I para pia che quel fetschia dal tut per arrivar a quai ch'el vul. Ils da Savognin averteschan perfin davart il filun: «Derva igls îgls, seias attent e vigilont, schi te ast da travagler cun en filung.» Probabel ch'ins vegn a far segund tar in affar cun in filun da Savognin, quai demussa ch'il filun ha en mintga cas talent per gudagnar.
2. furbaz
Uschè in lumpazi sco il filun chattain nus era tar il furbaz. «Furbaz sco cha'l ais, savara'l bain a schmanzögnar oura», pensan quels da Lavin d'ina persuna che na raquinta betg propi la vardad. E per quels da La Punt-Chamues-ch è il «furbaz rutino ün chi so drizzer our cun bel möd sias lumparias». A Lavin datti in'expressiun in pau pli charina: «ün furbazet banadi». Ch'il furbaz è in scortin, demussa gia ses pled che deriva da la medema famiglia da pleds sco «furb» e «furber». Tgi sa, sche quest proverbi da l'Engiadina constat: «Il furber chatta saimper ün pü furber cu el»?
3. sabiut
Il sabiut craja da sasez ch'el sappia tut, uschia per exempel a Sagogn: «Quei ei in chezer sabiut, el tratga da saver tut.» A Pigniu datti il «terment sabiut» ed a Trun vul la «sabiutta misterlar dapertut». Per quels da Savognin na sa il «sabiot» betg tut, ma el vul «savecr tot pi bagn». Bunamain dapertut ed adina vegn il sabiut vesì da maniera ironica. Ma a Vignogn din ins era «quei ei in dètg sabiut» per in mattet ch'è anc giuven, ma che sa gia ina massa. Il «sabiotel» da Riom è ina maniera da numnar in pau pli fin ina tala persuna. Dal rest: quels da Brinzauls din da quels da Lantsch ch'els sajan «sabiots». Cumpliment u betg?
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. testa fina
En tut la Rumantschia pari da dar persunas che han testas finas, ma era persunas ch'èn sezzas testas finas. Omaduas expressiuns signifitgan che quellas persunas hajan insatge en lur testa e ch'ellas sajan pia propi scortas. A Schlarigna existan era las variantas «el ais üna famusa testa» u «üna testa numer ün» per insatgi scort. Ad Alvagni chatt'ins dal rest anc il supplement «testa fina da lenn doir». Cun tut la scortezza ha questa testa fina en pli er anc ina testa dira.
5. vulp
La vulp en connex cun la scortezza datti en pliras variantas. Quels da Marmorera din «el è furber scu ina guolp», quels da Dalin «el ei mal sco l'uolp» e quels da Zernez «el es fin sco üna vuolp». L'interessant è che quai vegn ditg tant per persunas scortas sco era per faussas. Vul quai dir che persunas scortas sajan faussas?! Qua n'avain nus nagina attestaziun. Tge èn alura ils «vuolpuns» enconuschents a Schlarigna? Scortuns e faussuns? Sperain da na. Ulteriuras variantas datti p.ex. a Zuoz e S-chanf cun «que es üna dretta vuolp», a La Punt-Chamues-ch cun «que ais üna vuolp veglia» ed a Müstair cun «malizius sco la uolp».
Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: Tranter questas mattettas da Versomi datti garantì era sabiuttas e testas finas ed il fraret è franc mintgatant in furbazet. (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG).
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021817 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 2021920 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211277 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211366 giadas