Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quest mais na datti nagut da scuvrir e reactivar, damai che gea mintgina e mintgin da nus posseda ses num per ils tartuffels cotgs en paletscha, ubain ils «Gschwellti». Però co als numnan atgnamain ils auters? Qua ina schelta or dal panopticum tartuffelesc.

1. tartuffels or da l’aua e sut l’aua

Tartuffels vegnan cotgs en l’aua. Ina giada cotgs, èni lura simpels «tartuffels or da l’aua» – ch’i saja lura tenor ils da Guarda «mailinterra our da l’aua», tenor in pèr Puters «ardöffels our da l’ova» ubain a la sursilvana «truffels ord l’aua». Entadim la Val Lumnezia però, enta Vrin, là datti tals che san co ch’i va propi: «truffels sut l’aua». Cler, pir sut l’aua pon ils tartuffels daventar tartuffels or da l’aua.

2. tartuffels en pel

Cura ch’ils tartuffels cun paletscha èn tras, ston els ora dal bogn da chalur. Usché blut bluttitschs or da la padella hani lura num a Bever «ardöffels in pel», a Mulegns «tartiffels an pel», ad Andeer «hardeffels en pel» u si Curaglia «truffels cun pial». Qua sin maisa, exposts a las egliadas engurdas, èn quests tartuffels vestgids be cun lur pel creatiras plitost deplorablas. Probabel perquai cuvran intgins ils tartuffels en pel cun ina cuverta – betg per als tegnair chaud, mabain sco act da cumpassiun.

3. tartuffels en chamischa

Per inqual poni esser memia maldeschents, quests tartuffels en lur cumparsa svestgida. Perquai als tirani en ina chamischa: davent da sisum la Surselva, nua ch’ils Tujetschins din «truffels ain tgamischa», fin giudim la Surselva datti exemplars da «truffels cun camischa». «Tgameischas» portan er ils «tiffels» da Tinizong e Mulegns ed en Engiadin’Ota èn derasads ils «ardöffels in chamischa». Dal rest vestgeschan er ils Franzos ils tartuffels a moda sumeglianta, però pli poetic-picant: «pommes de terre en robe de chambre».
… Ch’insatgi da la morala lavurusa ha lura gì l’idea sturna da stuair transfurmar la bella chombra (pli empermettenta) ed anc crear «pommes de terre en robe des champs», quai vulain nus ignorar.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Shop online!
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  www.quartalingua.ch

4. tartuffels en mandura

Propi bella figura fa lura il «mailinter in mandura» – en Engiadina il tartuffel en paletscha par excellence! Parada cun mandura fan ils tartuffels però er en il Surmeir e schizunt la Surselva enconuscha singuls «truffels en mondura» (p.ex. a Ladir). Dal reminent èn er ils tartuffels da la Svizra tudestga equipads sco «Herdöpfel mit Montur».

Però ils S-chanfiners, quels na sa cuntentan betg mo cun ina schica mandura. Là portan ils tartuffels per imponer in tenu pli militaric, siglind or da la padella sco «ardöffels in unifuorma». … pronts per sa sacrifitgar per il bainstar e la prosperitad da la patria.

5. caisers

In tartuffel militar po far impressiun, ma anc dapli fa in imperatur. Sa sche fanfaras resunavan, cura ch’i mettevan sin maisa ils caisers a Susch ed a Strada? Gea davairas, là mangiavani «caisers (in mandura)»! Betg ch’ils tartuffels en paletscha avessan quel num en memoria ad ina visita dad in imperatur (u forsa cun excepziun da Carl il Grond incognito?). … Na: questa denominaziun deriva dal simpel fatg ch’i deva ina sort da tartuffels cun il num Kaiser Wilhelm. Tuna halt banal e main imperial.

Text: Silvana Derungs
Fotografia: Tschintg tartuffels davent da sut l’aua fin sin il tron imperial (S. Derungs)

Suonda LATABLA!

Forsa er insatge per vus: