Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. E mintga idiom e dialect rumantsch han sa chapescha lur atgnadads che procuran mintgatant per malchapientschas tranter ils Rumantschs. Qua in pèr da quels pleds. Tgi da vus enconuscha anc autras malchapientschas?
1. Has stizzà la cazzola?
Sch'in Sursilvan u in Sutsilvan di quai, alura na chapeschan ils Ladins ed ils Surmirans betg propi. Betg ina surpresa: La «cazzola», «chazzoula» u «chazzöla» na pon ins betg stizzar, quai è gea in guaffen dal miradur, numnadamain la palutta da miradur. La «cazzola» percunter è la «glüm» engiadinaisa e la «lampa» surmirana ch'ins po natiralmain stizzar. Omadus pleds han dal rest il medem origin, mo las significaziuns en ils divers idioms rumantschs èn sa sviluppadas differentamain. Ed a Savognin poi dar anc ina confusiun: Là din ins «purtar se cazzolas» per purtar ad insatgi sin il dies.
2. Metta il taglier sin maisa!
… di il Jauer ed è surstà, cura che la Sursilvana u il Surmiran metta in plat sin maisa empè d'ina cuppa. En la Val Müstair ha «taglier» numnadamain ina dimensiun pli gronda che en las autras regiuns rumantschas. Omadus vegnan duvrads en la cuschina, i dependa da la grondezza e pissera per risadas cuschinond. In'autra malchapientscha en cuschina datti tar il pled ladin «test». Co èsi pussaivel da cuschinar cun in test? Quai è bain ina prova u in examen?!? Natiralmain, ma en l'Engiadina signifitga quai era la «cazzetta» per cuschinar.
3. Tes tat è gea fitg giuven
Quai pudess in Ladin dir da maniera surpraisa ad in Sursilvan, Sutsilvan u Surmiran che preschenta ses tat. Igl è fitg simpel: il tat engiadinais n'è betg il tat dals auters idioms. En l'Engiadina è il tat numnadamain il «basat» e pia ina generaziun pli vegl. Il tat sursilvan, sutsilvan e surmiran percunter è il «bazegner» vallader ed il «non» puter. En da quests cas èsi natiralmain in agid, sch'ins enconuscha il context e la situaziun. Il medem cas datti cun la «tatta».
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. Quai è mia femna
I n'è betg adina uschia ch'il medem pled po avair duas significaziuns totalmain differentas, en auters cas vai mo per nianzas. In da quests pleds è «femna» per «dunna». Era qua avain nus ils Ladins che fan insatge auter. Entant che «femnas» engiadinaisas vegnan ad esser permaladas, sch'insatgi las numna uschia, è quai per las autras regiuns rumantschas acceptà. Interessant èsi da savair che quel fenomen n'è betg uschè vegl. Pli baud n'era l'expressiun er en l'Engiadina betg pegiurativa e pia betg insultanta. Dal rest, en tut la Rumantschia datti natiralmain «dunnas» e «donnas» … Il medem fenomen avain nus tar il «magliar» sursilvan e «magler» surmiran. Per ils Ladins fan quai mo ils animals e per umans tuna quai memia grop; quels «mangian».
5. Il falien e l'arogn
E sper quests pleds che sa sumeglian datti ina pluna da quels che vesan ora cumplettamain differents, ma han la medema significaziun. Qua mo in pèr exempels: «il falien» sursilvan, «il filun» sutsilvan e «la filunza» surmirana èn «l'arogn» engiadinais. «L'entschatta» sursilvana, «l'antscheata» sutsilvana e «l'antschatta» surmirana dattan «il scumanzamaint» surmiran ed «il cumanzamaint» ladin. «Il scalfin» sursilvan e surmiran ed «il scalfegn» sutsilvan èn «la putscha» ladina. Ed «il dies» sursilvan, sutsilvan e surmiran è «la rain» valladra e «las arains» puteras.
Text: Annetta Zini
Fotografia: «Il test è sin platta.» – «Häää, ardas tes examen u tge??» (P. Scheuermeier / Fototeca dal DRG)
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021817 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 2021920 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211278 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211366 giadas