Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz giain nus en tschertga da l'animal che ha questa emna grond travasch, numnadamain la lieur. Ella n'arriva betg mo da Pasca, mabain è er enconuschenta en ina u l'autra expressiun rumantscha.
1. La lieur da Pasca
Dapi in pèr decennis maina la lieur da Pasca ils ovs a noss uffants. Ma pertge precis quest animalet e betg in auter? Na fissi betg pli logic che la giaglina manass ses agens ovs? Antruras manava sco ch'i para il cucu ils ovs en la Svizra – ina legra imaginaziun, navair? Cunquai che la lieur vala sco simbol da la vita e da la renaschientscha ha ella survegnì questa incumbensa pasciala. Mintga uffant sa legra da las buntads che la lieur maina. Surtut dapi la creaziun da la lieur da tschigulatta passentain nus Pasca cun lieurs. Pensai: en La müdada da Cla Biert custavan las «leivras grondas» mo quatter raps!
2. Temus sco ina lieur
La lieur è enconuschenta sco animal temalier, perquai datti ina massa expressiuns cun la lieur per chajachautschas. Qua mo in pèr exempels: A Champfèr èn persunas «tmuossas scu üna legvra», a Savognin «tamalieras scu ina glioir», ed a Maton han ellas «tema sco liars». En Surselva datti ultra da quai «lieurs temeletgas». Geabain, la lieur sco pitschen animal ha avunda motivs dad esser temusa, uschia è ella attentiva e po mitschar a temp. La baselgia percunter na mitscha betg a Sevgein: «la baselgia ei buc ina lieur», ella resta pia en il vitg.
3. La lieur tuppa u talentada?
Ina persuna emblidusa ha ad Ardez in «tscharvè d'leivra» ed a Riom ina «testa d'leivra». A Flond è ina persuna stupida «ureidia sc'ina lieur». Hmmm, è la lieur propi uschè in animal tup?!? Na! En il Grischun Central po ella era daventar in'experta talentada cura ch'ella è ina «glioir viglia». En Surselva datti l'expressiun «tedlar sco lieurs» cura ch'ins fa quai attentivamain. E savais tge? Cunquai ch'i para che la lieur dormia cun egls averts, è ella er il simbol per l'alertezza. Ella è pia er in animal cun tscherts talents.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. Il chaun e la lieur
Quest pèr chatt'ins adina puspè. Per exempel en il proverbi engiadinais «bod cuorra il chan e bod la leivra» che signifitga che in di vai bain cun ina persuna e l'auter di cun l'autra persuna. En la Lumnezia vesain nus puspè ch'i basta pauc per l'animalet temelitg: «cura ch'il tgaun uorla, fui la lieur». Ed en Surmeir vegn in gieu en furma da chatscha dal stgazi numnà «igls tgans e las liurs». En la chatscha daventa il chaun l'inimi da la lieur cura ch'el è l'accumpagnader cun il nas fin dal chatschader.
5. Las lieurs da Sent?
Datti propi las «levras da Sent»? Enconuschent sco surnum per ils Sentiners è in auter animal, numnadamain l'asen. Ina tscherta sumeglientscha datti tranter quests dus animals – almain tenor in giuven da Sent. El aveva l'impressiun dad avair schluppettà la «mamma da las levras», la pli gronda lieur. Mangiond il brassà ha el rut ora dus daints vi dal fier-chavagl che appartegnava ad in asen e betg ad ina lieur. Dapi lura datti ils «asens da Sent». Dal rest: ils da Trun vegnan per propi numnads las «liaurs da Trun».
Text: Annetta Zini
Fotografia: Tgi sa, sche la lieur maina quest onn ils ovs en questa maniera? Bella Pasca a tuts! (www.pixabay.com)
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot.…
15 da december 2021709 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai…
04 da november 2021809 giadas -
Ursina – ina vusch che connectescha corp ed olma Da Benedetto Vigne - La chantautura sursilvana sesenta a Turitg ans surprenda cun ses segund portatun cumplessiv, l’album «When I Let Go».…
-
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era…