Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai savain nus era. Be gia il giat ed il chaun porschan rotschas: suenter avair fatg lavur per il giat essan stanchels sco in chaun, ubain che nus essan sco chaun e giat cun tschertins da noss conumans. Ma vegnissi anc endament ulteriuras locuziuns cun quests dus animals? Tut spontan? Il DRG as propona tschintg expressiuns per embellir voss proxims discurs.
1. far da chaun e da giat
Na, «far da chan e da giat» n’è betg in sinonim per «esser sco chaun e giat». Anzi. Plitost ch’ins stoppia esser ami da tuts, u meglier: ch’ins saja la fantschella da tuts. Far e lavurar da chaun e da giat munta ch’ins fetschia il chaun per ils auters, u sco i ha num a Brail: «esser il chan da la cumpagnia».
2. discurrer dal giat e vesair la cua (dal diavel)
Franc avais era gia ponderà co exprimer per bun rumantsch il «Wenn man vom Teufel spricht …» tudestg. Ma bain, nus avessan pliras variantas. «Sch’ins discurra dal diavel, mussa’l las cornas», di l’entir intschess rumantsch. Ubain ch’i tuna per sursilvan curt e rimà: «Giavel endamen, giavel dad esch en.» Però i funcziuna – sco in exempel da Domat mussa – era cun il giat che stat (u vegn gugent plazzà) datiers al diavel ed a las strias: «Cu in tschontscha di gat, scha vezz’in la coua.»
3. betg pudair cuir in oss ad in chaun
Nums ed expressiuns per ranvers, pia umans avars che na pon cuir nagut als auters e vulan tut per els, datti sco crappa. Ina da las expressiuns las pli derasadas è quella da quel che na po cuir gnanc in oss ad in chaun. Ma adatg! I dat rachers anc pli rachers, p.ex. a La Punt Chamues-ch, nua ch’i ha num: «Quel nu dess ün pülesch ad ün chaun crappo.»
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. far giattels u chaunins
Per il pli na sa cumportan giats e chauns betg propi – ubain halt be sco chaun e giat. Ma els fan buna farina, cura ch’i va per descriver il bittar si, ubain pli vulgar-famigliar «rietscher». E gist uschè famigliar èsi da «far giattels» u lura «far chagniels». Il surmiran enconuscha omadus animals per quests rituals, p.ex. tuni a Mon: «Sch’igl vinars custess navot, schi dessigl cagnouls partot.» Entant ch’ils giattels sortan dentant surtut en Surselva, èn chaunins e chagnöls cunzunt en Engiadina per las vias. Però là hai era num «pudlar», ubain «far pudels» sco perfin il Pledari Grond propona. Però che quest pudel vomitiv n’ha da far nagut cun chauns, quai è lura in’autra istorgia.
5. avair la chogna
Giaschair tuttadi sin canapé, bavend té e spetgond l’inspiraziun (u che la lavur sa fetschia suletta) – questa (in)activitad numnain nus «smarschunar» ubain a moda pli mondana «far bellavita». En Engiadina, surtut quella Bassa, ha quai era num «trar la chogna», «manar la chogna» ubain «ir cun chognas». Però attenziun: il vallader «ir cun chans» n’è betg l’equivalent masculin a la furma da las chognas! Qua, tar «l’ir cun chauns», è implitgà il far baracca, per part dis a la lunga, uschia ch’ins ha lura effectivamain la chogna ed è stanchel strac.
Text: Silvana Derungs
Fotografia: Il chaun en il DRG chattan ins era online qua.
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 20211673 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 20211767 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20212117 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20212171 giadas