5 giadas sco chaun e giat

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai savain nus era. Be gia il giat ed il chaun porschan rotschas: suenter avair fatg lavur per il giat essan stanchels sco in chaun, ubain che nus essan sco chaun e giat cun tschertins da noss conumans. Ma vegnissi anc endament ulteriuras locuziuns cun quests dus animals? Tut spontan? Il DRG as propona tschintg expressiuns per embellir voss proxims discurs.


1. far da chaun e da giat

Na, «far da chan e da giat» n’è betg in sinonim per «esser sco chaun e giat». Anzi. Plitost ch’ins stoppia esser ami da tuts, u meglier: ch’ins saja la fantschella da tuts. Far e lavurar da chaun e da giat munta ch’ins fetschia il chaun per ils auters, u sco i ha num a Brail: «esser il chan da la cumpagnia».

2. discurrer dal giat e vesair la cua (dal diavel)

Franc avais era gia ponderà co exprimer per bun rumantsch il «Wenn man vom Teufel spricht …» tudestg. Ma bain, nus avessan pliras variantas. «Sch’ins discurra dal diavel, mussa’l las cornas», di l’entir intschess rumantsch. Ubain ch’i tuna per sursilvan curt e rimà: «Giavel endamen, giavel dad esch en.» Però i funcziuna – sco in exempel da Domat mussa – era cun il giat che stat (u vegn gugent plazzà) datiers al diavel ed a las strias: «Cu in tschontscha di gat, scha vezz’in la coua.»

3. betg pudair cuir in oss ad in chaun

Nums ed expressiuns per ranvers, pia umans avars che na pon cuir nagut als auters e vulan tut per els, datti sco crappa. Ina da las expressiuns las pli derasadas è quella da quel che na po cuir gnanc in oss ad in chaun. Ma adatg! I dat rachers anc pli rachers, p.ex. a La Punt Chamues-ch, nua ch’i ha num: «Quel nu dess ün pülesch ad ün chaun crappo.»

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.belain.ch
    www.belain.ch


4. far giattels u chaunins

Per il pli na sa cumportan giats e chauns betg propi – ubain halt be sco chaun e giat. Ma els fan buna farina, cura ch’i va per descriver il bittar si, ubain pli vulgar-famigliar «rietscher». E gist uschè famigliar èsi da «far giattels» u lura «far chagniels». Il surmiran enconuscha omadus animals per quests rituals, p.ex. tuni a Mon: «Sch’igl vinars custess navot, schi dessigl cagnouls partot.» Entant ch’ils giattels sortan dentant surtut en Surselva, èn chaunins e chagnöls cunzunt en Engiadina per las vias. Però là hai era num «pudlar», ubain «far pudels» sco perfin il Pledari Grond propona. Però che quest pudel vomitiv n’ha da far nagut cun chauns, quai è lura in’autra istorgia.


5. avair la chogna

Giaschair tuttadi sin canapé, bavend té e spetgond l’inspiraziun (u che la lavur sa fetschia suletta) – questa (in)activitad numnain nus «smarschunar» ubain a moda pli mondana «far bellavita». En Engiadina, surtut quella Bassa, ha quai era num «trar la chogna», «manar la chogna» ubain «ir cun chognas». Però attenziun: il vallader «ir cun chans» n’è betg l’equivalent masculin a la furma da las chognas! Qua, tar «l’ir cun chauns», è implitgà il far baracca, per part dis a la lunga, uschia ch’ins ha lura effectivamain la chogna ed è stanchel strac.

Text: Silvana Derungs
Fotografia: Il chaun en il DRG chattan ins era online qua.


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dar ina nota a questa contribuziun
(0 vuschs)
DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Reclama:

CUMPRAR ONLINE:

Chaschöl da dschemberChaschöl da dschember
17-06-2019 19:35:30Mangiativas23.00 CHF/Kg
Po gnir retrat pro la Lesa, Lataria Engiadinaisa SA

Newsletter:

Adressa d'email:

Prenum:

Num:


POPULAR IN QUESTA CATEGORIA:

Il Project

30 da fanadur 2018

pinc e provocativ: Cura che ins entra in territori rumantsch na badan ins betg che ins è uss en il territori rumantsch: Ils nums dals lieus ed ils toponims èn...

5 giadas fitg fraid

14 da favrer 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias...

5 bellas chauras

10 da schaner 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz datti tschintg bellas...

Jeu spetgel ...

05 da december 2017

Dad Annatina Nay - Duas figuras en in toc da teater da Samuel Beckett. Estragon e Wladimir sesanflan en in liug buc definau, sin in stradun, sper ina plonta. Els...

5 bellas dunnas

16 da matg 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo...

La columna - Chi chi nu tschercha chatta

28 da november 2017

Da Fadrina Hofmann - L’uman es ün chatschader e ramassader. La cumprouva n’haja a chasa in fuorma da duos uffants chi chattan roba da tour e mütschir. Ün insaj? Voilà...

5 feghers Franzos

18 da fanadur 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel quellas influenzadas...

La columna - Banadida telefomania

27 da matg 2020

Da Fadrina Hofmann - Chi nu cugnuoscha il mumaint da schoc scha’l telefonin es dandettamaing davent? Ed il sentimaint surleivgià cur ch’el cumpara darcheu? Il telefonin es dvanta nos cumpogn...

Go to top