Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Era durant la primavaira en ils puzs, nua ch’i bricl’e buglia da larvas da raunas, rustgs e rustgets. Ed uschè diversa sco la vita en ils puzs èn er ils pleds per quests animalets. Tschintg (ed in pèr dapli) exempels chattads en il material dal DRG.

1. il rambot

Il pled «rambot» hai jau emprendì sco uffant scuvrind quest animalet brinaun, mez radund, glisch e svelt. Nus uffants eran rambots be brins da la merda, u ditg pli gnoc: nus eran rambottels. Rambot è il num cumbinà da la rauna latina «ranam» plus in’annexa che finescha sin «bott» – quai che munta tant sco gross e grasslut. Rambots èn damai bottas grassluttas, e nus uffants rambottels eran bottas cun chommas curtas, e gea … in pau rambos eran nus forsa er. Ma l’istorgia da Rambo (e ses num) è lura in’autr’istorgia.

2. la sitola

Pli tard, en scola, hai jau emprendì ch’ils rambots sajan atgnamain «sitolas», ed anc pli tard, en in museum, che rambots sajan ina sort da pèsch. In pèsch che sumeglia, eba, in pau ina sitola. Item. Las «sitolas» nodan en Surmeir, «sajattölas» e «siattölas» en Engiadina Bassa ed en quell’Ota «citoulas» – a Zuoz schizunt «zitoglas». Il «z» ed il «t» hani (s)barattà sporadicamain, p.ex. a Bravuogn, per dir «tizzolas».
Sitolas n’èn dal rest betg mo amfibis, mabain en Engiadina er persunas satiglias, magras e magari sveltas. Betg surprendent: la finala deriva il num «sitola» dal «paliet» latin, la «sagitta». Gea, sveltas sco la sajetta èn questas sajattölas davaira, e l’autur Reto Caratsch las transferescha en la «Renaschentscha dals Patagons» perfin sin in tip dad umans: «… ils reporters dal radio, quels sajattölas chi vöglian adün’esser ils prüms …»

3. il chau, il gnoc u la gutta cun cua

Anc pli tard hai jau legì Clà Biert «Oura pro’ls puozs», constatond che quel scriva da «cheu-e-cuas». Quai è cler e net: «chau e cua» è bain il num il pli transparent per descriver quest’existenza. Però er in num pauc bel. Anc main creativ è il num da «gnocs cun cua», duvrà p.ex. a Susch, per spir embarass (u èsi pragmatissem?) co denominar quest chau mez radund. Tenor l’artitgel «gnoc» dal DRG existan «gnocs cun cua» dentant surtut en furma culinarica sco ina sort da capuns. Betg propi gustus tuna il num «guttas cun cua» ubain las «guttas chavagl». In num adattà, perquai che las sitolas sumeglian las guttas dad enferrar ils chavals (il tudestg svizzer «Rossnagel» lascha salidar).

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  www.belain.ch
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Shop online!
• 
  Tel. 081 864 01 51

4. padellinas e paluottas

Nus avain vesì cun las «guttas»: purtrets palpabels èn clers. Mintgatant èn Rumantsch:as sa servid:as da l’inventari artisanal (enconuschent ed impurtant) per denominar quests animalets (main impurtants). Auters exempels chattain nus cun il num «paluotta» a Puntraschigna, entant che Schlarigna preferescha la «padellina», ed a Tujetsch sa nodan las «cazzalettas» en ils puzs. Qua na sa tracti betg exnum dals utensils da cuschinar, mabain i pon er esser las paluttas da miradur ubain ina sort padella – tut objects da furma radunda u triangulara (il corp) cun ina manetscha (la cua).

5. l’urschleta

Plitost enigmatic è lura la «urschleta» sutsilvana. I tuna bainin, però fin la fin da redacziun da quest text èn avant maun be supposiziuns davart la derivanza dal pled. Primo: U ch’il punct da partenza dal pled è la «rasulauna» ch’è sa deformada en «urschleta». Era dialects talians dal nord enconuschan cun «urzulana» ed «orscholana» pleds sumegliants. «Rasulauna» u «rischlauna» na munta betg mo la «Raupe» tudestga, mabain po era denominar vagamain «animalets da l’aua», probablamain las larvas da la mustga efemera.
U che – secundo – il simpel «rustg» u forsa ina «ruschleta» (be ina furma da fantasia charina) pudess avair manà sur ina metamorfosa a l’«urschleta»? U che – terzio – ... nus spetgain fin ch’il DRG arriva a la letra «U» per guardar la soluziun.

Gea, setgs e simpels ubain misterius e dubius poni esser, ils nums da las sitolas. Ozendi, cun main retegnientschas e dapli enconuschientschas biologicas, attribuissan nus als rambottels probabel sur tut ils idioms or il num da «spermottels». Perquai ch’i sumeglian, eba, …

Text e fotografia: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En l’artitgel GNOC I dal DRG pon ins chattar gnocs cun cua per mangiar.

Forsa er insatge per vus: