Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. L'onn passà avain nus emprais d'enconuscher diversas expressiuns da la fradaglia. En quest mais da stad vulain nus ans deditgar a tschintg maletgs per dis da gronda chalur.
1. has anc flad?
Avant pauc temp avain nus gì da quels dis: igl era chalurs ed il flad vegniva si da maniera pli greva. Ins fa en da quels cas attenziun da betg perder il flad e stat mo patgific senza moviment, il pli gugent en sumbriva. E sch'i capita tuttina ch'ins è tut ord flad, hai num a Tschlin «eu nu poss trar il flà e stendsch bod». «Que piglia bod il fled» din en quellas situaziuns las Puteras e per ils Surmirans piglia la chalur gista «tot igl flo». Ed en Surselva hai num: «da buca puder si cul flad». Per quels da Lumneins èsi alura era «sco da fladar fiuc» – pia bunamain sco in magliafieu che spida fieu.
2. suadas chaudas
Il pli natiral cura ch'ins ha chaudischem è ch'ins sua. Duas variantas per exprimer suadas or da tut las foras èn s'etablidas bunamain en tut la Rumantschia. Dad ina vart datti il «suar sco in pudel» e da l'autra vart il «suar sco in prer u in pader». Hmmm, tge connex vegnan ad avair il pudel ed il spiritual? Quai n'è betg dal tut cler, ma igl è da sperar che omadus hajan suenter la suada main chaud – precis sco noss Rumantschs. L'expressiun da quels da Mustèr «suar sco in giat tratg ord l'aua» ma plascha en quest connex il meglier. Pauper giat. E cura ch'ins ha suà, toff'ins para da boc.
3. in chaud da …
I para che bunamain mintga vitg haja sia atgna expressiun per dis chauds. Per l'Engiadina Bassa datti per exempel questas expressiuns cura ch'igl è chodischem: «ün chod terribel, pesant, stit o stip». «Ün chad da coschar» a Müstair ed ün «chad dad arder» a Zuoz èn gia expressiuns pli extremas. Il «tgod da crappar u da brasar» dad Alvagni e quel «digl unfiarn» da Lantsch laschan pensar ch'il chaud saja insupportabel. A Trun vai anc pli terribel: «caul da murir u da stenscher».
L'ironic è che quels da Müstair din «id es ün chad chi fa süar sot il nas» er en situaziuns fitg fraidas.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. sco en in furn
As imaginai in di plain sulegl, senza in ventin e cun temperaturas fitg autas. Il sulegl arda vi dal tschiel e procura ch'i fa in chaud da buglir. En questas situaziuns pon las Rumantschas ed ils Rumantschas duvrar questa moda da dir: «oz èsi sco en in furn». Il sulegl brischa e dat pia fieu. Geabain, igl è alura uschè chaud sco il fieu en il furn. Ed ins n'arriva betg da mitschar da la chalur, ins sto spetgar sin la saira senza sulegl ch'è pli fraida, precis sco il furn che daventa puspè fraid cura ch'il fieu è ars.
5. dar si il spiert
En divers vitgs da la Rumantschia aud'ins l'expressiun «oz èsi per dar si il spiert» per dis cun temperaturas fitg autas. Quai na vul dir nagut auter che ch'ins na funcziunia betg pli endretg cura ch'igl è fitg chaud. Precis sco in auto che dat si il spiert cura ch'ins ha fatg memia blers kilometers u cura che ses motor ha memia chaud. Noss tip per dumagnar la situaziun: far sco ils chauns a Zernez e «chatschar our la lenghia» per fladegiar. U anc meglier: forsa gida era da nudar u da mangiar in glatsch per ch'il spiert sa quieteschia puspè?
Text: Annetta Zini
Fotografia: Tgi sa, sche quests paders suan era sut lur vestgadira … (Fototeca dal DRG)
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021816 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 2021919 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211277 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211366 giadas