Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus dapi che nus legiain regularmain il DRG. Ma savevas vus ch’il DRG dat er in access a dumondas da dretg? E damai che l’artitgel DUONNA dal DRG è vegnì publitgà l’onn 1971, pia l’onn, cura che las dunnas han survegnì en Svizra il dretg da vuschar, guardain nus qua sin tschintg extracts da leschas veglias, citadas en il DRG.

1. Nagins raps? Nagin um!

Far nozzas custa. Quai savain nus. Anc pli char eri pli baud, sche la spusa era dad ordaifer. Ils statuts da Ramosch dal 1824 scrivan: «Femnas forestas chi s’mariden in nos comün s’dessen comprar aint», quai che munta: dunnas estras ston pajar, sch’ellas maridan in um da Ramosch. Sumegliant tunavi gia 1696 a Flem: «Quels ca prendan tiers femnas eastras deigian esser obligai da pagar alg Cumin 20 crunnas.» Betg da smirvegliar, sch’er ils proverbis dattan en la medema crenna, sco p.ex. a Breil: «Ad ina femn’ ästra ei perfin la crappa a l’au’ ästra», pia: envers ina dunna estra sa deportan perfin au’ e crappa dad ester. U sco a Calantgil: «Sin egna femn’eastra e tut ca pecla.» Las leschas èn entant revedidas e per tscherts proverbis n’èsi betg putgà, sch’els van en emblidanza.

2. Nagina vusch!

Che dunnas n’avevan betg bler da (cun)decider, quai savain nus. Formulà explicit è quai p.ex. en in statut da Suot Tasna (qvd. Ftan, Scuol, Sent) dal 1752: «Femnas nun haun vusch ingiünna. Mo scha j havessen maschiels schj dessen quels pudair vuschar cun juvens chj fuossen.» Tge? Dunnas n’han nagin dretg da vuschar, ma cunfamigliars masculins pon vuschar, n’emporta betg quant giuvens ch’els èn?! Tenor il motto: Pli gugent laschar decider in «buob bletsch» che ina dunna cun saun giudizi. Almain: en ils statuts dal 1790 dal medem cumin statti lura che «juvans sur 18 onns … dessan pudair dar vuschs».

3. Nagin alcohol!

«In noss duoy Tersals non des ingiün hostoêr sa prosumer da dar ne vin ne auter a femnas.» Ils statuts da la Val Müstair dal 1796 admoneschan als ustiers dad omadus districts da sa retegnair da dar vin u auter a las dunnas. Fiss la pli bella, sche las dunnas giessan anc en l’ustaria! La finala tutgan quellas a chasa. Sco gia quels da Laax schevan: «Quel che ha bugen sia dunna, lai ella a casa.» Ma eba, quai dals proverbis avain gia commentà sura.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  www.belain.ch
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Shop online!
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  www.quartalingua.ch

4. Nagin disturbi!

Quasi mintga statut cuntegna era las ordinaziuns, tgi che dastga e sto ir sco emprim or da baselgia – ina giada èn quai las dunnas, ina giada ils umens. Ma paupra paupra, sch’insatgi avess la garmaschia da bandunar la baselgia avant la fin dal servetsch divin! In’excepziun numnan ils statuts da Silvaplauna dal 1723: «Mammas d’familia mnand lur infaunts cun ellas tiers las S. ræspedas e dand quells impedimaint cun crider, sch’ils poassen ellas suessa mnær our d’baselgia a chiesa lur sainza alchiüna falla.» Pia: sch’ils uffants disturban la raspada cun lur cridar, als dastgan las mammas manar a chasa senza ristgar da pajar in chasti. Jau hai bain savì: uffants pon mintgatant esser ina buna stgisa! ... era sch’igl era mettain ina vaira vargugna da betg avair sut controlla la chindlamenta.

5. Nagins baterlims!

Dals medems statuts sco sura resorta in ulteriur duair: «Dintaunt chia il minister ais in chianzla scodüna femna chi tschantschess cun üna ottra, saja poich u bgierr, dess esser crudeda la falla da cr. 20.» Ina multa da 20 crizers spetgava quella dunna che baterlass, pauc u bler, durant la pregia. Ed il pir: ils vaschins vegnan lura anc animads da denunziar. Be curius: umens che «tschantschessan» durant la pregia, quai na pari betg da dar … (u che quels dastgan baterlar, pauc u bler, senza temair in chasti?).

Text: Silvana Derungs
Fotografia: La dunna en il DRG chattan ins era online qua.

Forsa er insatge per vus: