Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Ed avant che rumper noss chaus pervia da tut ses stgazis giain nus en tschertga da tschintg chaus particulars rumantschs.
1. il lavachau
A Duin din ins «oz hai dau in dètg lavatgau» cura ch'i plova fitg ferm. «Dar in lavachau» signifitga però era ch'ins legia giu ils chapitels ad in. A Sevgein din ins per quai era «semtgar in lavatgau». Fitg simpel, ins lava il chau ad insatgi. En l'Engiadina pon ins era blastemmar dond in «lavatesta». Pli particular èsi che «dar in lavachau» signifitga era dar in chanaster ad ina persuna. Jau spetg gia ussa che mia collega vegnia la proxima giada suenter sortida e dia «her n'haja dat ün lavacheu a quel tip». Speranza n'ha il tip alura betg survegnì ina enturn las ureglias, a Dardin per exempel datti era questa muntada.
2. il rumpachau
Na, qua na vulain nus betg skizzar chaus ruts per mez, ma plitost situaziuns cura ch'ins rumpa il chau figurativamain. Rumpachaus fan pensar e pensar senza fin. Suenter ina greva clausura di il Ladin «quist m'es stat ün vaira rumpatesta». Pertge atgnamain? Insatge è uschè cumplex u grev da schliar ch'ins sto studegiar talmain fin ch'il tscharvè cumenza a «fimar» e rumpa bunamain. Era fastidis san procurar per rumpachaus. Il medem vala era per situaziuns cun diras nuschs, quellas ston ins era rumper per vegnir a la finiziun. Dal rest, chaus san era esser dirs sco nuschs.
3. la creppa
Atgnamain han animals creppas ed umans chaus, ma per spass dovr'ins questa expressiun en l'Engiadina ed en Val Müstair era per umans, cun la consequenza che tut daventa in pau pli grop. A Zuoz gideva pli baud ina «creppa da mort» a tegnair davent il striegn ed a Lavin vuleva dir «avair buna creppa» ch'ins era inschinaivel. La «creppa düra» dals Ladins è enconuschenta dapertut per ils chaus dirs. Legher èn «üna creppa sco ün bouv» per quels da Ftan ed «üna creppa düra sco ün muoj» per quels da La Punt Chamues-ch. Anc pli dir è mo il «creppun». A Stogl per la paja è ina persuna ch'è «dicra da creppa» tuppa. Ed «avair sel nella creppa» utilisesch'ins en l'Engiadin'Ota per persunas fitg intelligentas.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. il volvachau
Quest fiss ina perfetga descripziun per ina persuna che na vul betg surpigliar responsabladad e volva davent ses chau. In volvachau è propi insatgi che sa volver ses chau e quai bunamain per 180 grads. Persunas na san quai betg far, utschels bain, per exempel la tschuetta ed apunta er il volvachau. I fiss però bel da numnar er a persunas ch'èn indecisas e midan lur opiniun mintga tant temp volvachaus. En Surselva datti dal reminent per quai gia il «volvaculiez».
5. il testard
In cun ina testa dira è en l'Engiadina ed en Surmeir sper il creppun er in «testard». A Susch è il chau uschè dir ch'el è «testard sco ün asen», a Champfèr «scu ün mül» ed a Fex perfin «scu la mülla dal papa». Per S-chanf signifitga quai alura era ch'ins è in pau tup. Per Riom n'ha in testard betg ina testa dira, mabain nagut en sia testa. Quels da La Punt Chamues-ch din «tü est stuorn scu ün giat fich testard» per collegas che han bavì memia – co ch'in giat po esser sturn n'è qua betg dal tut sclerì, ma che giats vulan adina che tut giaja suenter lur testas è enconuschent.
Text: Annetta Zini
Fotografia: Forsa che quest bov ha er ina creppa dira e parta andetg cun char e tut?! (P. Scheuermeier / Fototeca dal DRG
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021817 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 2021920 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211277 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211366 giadas