5 bramas e lur buna cumpagnia

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Tuttina duvrain nus adina ils medems pleds – l'ultim temp p.ex. «Jau less puspè …» ubain «Jau lasch encrescher per …». Ma i dess numerusas autras furmas e formulaziuns per exprimer ils desideris. Entant che mintga meglier magazin preschenta actualmain tut ils desideris da nossa societad, avain nus sfeglià il DRG tschertgond almain tschintg pleds ch'expriman quel sentiment. E dasperas gist anc chattà tschintg pleds che fan buna cumpagnia en quest temp da distanza.


1. l'encreschadetgna

Nus laschain encrescher per bler, en la lingua populara dentant surtut per il dachasa e las persunas là (entant che nus essan id*as davent). En il DRG chattain nus dentant gist dus artitgels dad «increscher». In auter «increscher» è quel definì cun «einwachsen, zunehmen». Senza entrar en detagls, ma quai survegn tut in auter aspect en noss temp mantrisà dal restar a chasa. Ins lavura a chasa, mangia a chasa, lascha encrescher per sortir, ins mangia per sa consolar, lavura vinavant, fa pausa, sa mova tranter stiva e cuschina, mangia guardond in film, lascha encrescher per kino e cumpagnia, lascha crescher il venter … Gea, l'encreschadetgna po engraschar.


2. la melanconia

La melanconia resplenda bain il spectrum dals stadis d'anim en quests temps: La brama per insatgi u insatge, ma er il stadi d'anim pensiv, deprimì e plain quitads per quai che pudess vegnir, ubain l'anguscha per quai che na pudess mai pli turnar. Magari è la melanconia era l'amia da la nostalgia, l'idealisaziun dal passà, cura che tut era (apparentamain anc) bun. Ch'i saja sco i veglia, in dultsch remedi chatt'ins en il DRG curt avant l'artitgel melanconic: la «melambuglia» sutsilvana. Ina buna buglia da maila – in dultsch remedi, empè da sfundrar en regurdientschas turblas.

3. la brama

La «brama» è kitsch. Bramas e dramas e larmas tutgan ensemen. Mintgatant è la brama era pli banala, ma tuttina essenziala e fitg actuala, sco quai ch'in citat da Schlarigna demussa: «Eau vess üna brama da suter darcho üna geda!» Apropos sautar: in bel pèrin furman en il DRG l'artitgel «bramar» cun quel che suonda gist suenter, il «bramarbas». Quel è ina sort «blagunz». E las blagarias dal bramarbas èn las «bramarbasadas». Quai tuna in pau sco bramas brassadas. Faschain nus lura, la stad, durant las grilladas, cun cumpagnia e risadas e sautadas.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45


4. l'alguantüm

L'«alguantüm» ladina è liada al luar, al languir, al garegiar. Per citar in Zernezer: «Davo giantar am vegn adüna üna tscherta alguantüm da far ün cupid.» Ma bain: nus lain pretender che nossas «alguantüms» en connexs coronars sajan bain pli sublimas che be quellas dad ina siesta. Plitost languin, luain, ubain alguain nus per in'embratschada u er be per ina bintgunada colleghiala. U che nus vulain in simpel «ali». Ali? Ali G Indahouse? Na, betg in rappunz, mabain in pled – che suonda gist suenter «alguar» en il DRG: in ali è ina charsinada. Ma a tgi «far ali ali», sche l'animal u il/la partenari*a da chasa mancan?


5. il desideri

Ils desideris documentads en il DRG èn plitost da tempra divina, p.ex. en la Sutselva il 1618: «Deu desidra che scadin vegnig salf», ubain en la Bibla da Scuol (1679): «Meis desideri ais chia'l Omnipotaint im respuonda». Però desiderar desiderain (e desideravan ils infurmants dal DRG) franc bler dapli, ma da quai na quintani betg ad x in professer che trametta enturn ils onns 1920 questiunaris per ils vitgs enturn. Item. Per il mument èn blers desideris tuttina franads dad in pled che suonda en il DRG curt suenter il «desideri»: «desister».

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: La melanconia en il DRG chattan ins era online qua.



Forsa er insatge per vus:

Dar ina nota a questa contribuziun
(0 vuschs)
DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Reclama:

CUMPRAR ONLINE:

Chaschöl da dschemberChaschöl da dschember
17-06-2019 19:35:30Mangiativas23.00 CHF/Kg
Po gnir retrat pro la Lesa, Lataria Engiadinaisa SA

Newsletter:

Adressa d'email:

Prenum:

Num:


POPULAR IN QUESTA CATEGORIA:

Il Project

30 da fanadur 2018

pinc e provocativ: Cura che ins entra in territori rumantsch na badan ins betg che ins è uss en il territori rumantsch: Ils nums dals lieus ed ils toponims èn...

5 giadas fitg fraid

14 da favrer 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias...

5 bellas chauras

10 da schaner 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz datti tschintg bellas...

Jeu spetgel ...

05 da december 2017

Dad Annatina Nay - Duas figuras en in toc da teater da Samuel Beckett. Estragon e Wladimir sesanflan en in liug buc definau, sin in stradun, sper ina plonta. Els...

5 bellas dunnas

16 da matg 2018

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo...

La columna - Chi chi nu tschercha chatta

28 da november 2017

Da Fadrina Hofmann - L’uman es ün chatschader e ramassader. La cumprouva n’haja a chasa in fuorma da duos uffants chi chattan roba da tour e mütschir. Ün insaj? Voilà...

5 feghers Franzos

18 da fanadur 2018

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel quellas influenzadas...

La columna - Banadida telefomania

27 da matg 2020

Da Fadrina Hofmann - Chi nu cugnuoscha il mumaint da schoc scha’l telefonin es dandettamaing davent? Ed il sentimaint surleivgià cur ch’el cumpara darcheu? Il telefonin es dvanta nos cumpogn...

Go to top