Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Tuttina duvrain nus adina ils medems pleds – l'ultim temp p.ex. «Jau less puspè …» ubain «Jau lasch encrescher per …». Ma i dess numerusas autras furmas e formulaziuns per exprimer ils desideris. Entant che mintga meglier magazin preschenta actualmain tut ils desideris da nossa societad, avain nus sfeglià il DRG tschertgond almain tschintg pleds ch'expriman quel sentiment. E dasperas gist anc chattà tschintg pleds che fan buna cumpagnia en quest temp da distanza.
1. l'encreschadetgna
Nus laschain encrescher per bler, en la lingua populara dentant surtut per il dachasa e las persunas là (entant che nus essan id*as davent). En il DRG chattain nus dentant gist dus artitgels dad «increscher». In auter «increscher» è quel definì cun «einwachsen, zunehmen». Senza entrar en detagls, ma quai survegn tut in auter aspect en noss temp mantrisà dal restar a chasa. Ins lavura a chasa, mangia a chasa, lascha encrescher per sortir, ins mangia per sa consolar, lavura vinavant, fa pausa, sa mova tranter stiva e cuschina, mangia guardond in film, lascha encrescher per kino e cumpagnia, lascha crescher il venter … Gea, l'encreschadetgna po engraschar.
2. la melanconia
La melanconia resplenda bain il spectrum dals stadis d'anim en quests temps: La brama per insatgi u insatge, ma er il stadi d'anim pensiv, deprimì e plain quitads per quai che pudess vegnir, ubain l'anguscha per quai che na pudess mai pli turnar. Magari è la melanconia era l'amia da la nostalgia, l'idealisaziun dal passà, cura che tut era (apparentamain anc) bun. Ch'i saja sco i veglia, in dultsch remedi chatt'ins en il DRG curt avant l'artitgel melanconic: la «melambuglia» sutsilvana. Ina buna buglia da maila – in dultsch remedi, empè da sfundrar en regurdientschas turblas.
3. la brama
La «brama» è kitsch. Bramas e dramas e larmas tutgan ensemen. Mintgatant è la brama era pli banala, ma tuttina essenziala e fitg actuala, sco quai ch'in citat da Schlarigna demussa: «Eau vess üna brama da suter darcho üna geda!» Apropos sautar: in bel pèrin furman en il DRG l'artitgel «bramar» cun quel che suonda gist suenter, il «bramarbas». Quel è ina sort «blagunz». E las blagarias dal bramarbas èn las «bramarbasadas». Quai tuna in pau sco bramas brassadas. Faschain nus lura, la stad, durant las grilladas, cun cumpagnia e risadas e sautadas.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. l'alguantüm
L'«alguantüm» ladina è liada al luar, al languir, al garegiar. Per citar in Zernezer: «Davo giantar am vegn adüna üna tscherta alguantüm da far ün cupid.» Ma bain: nus lain pretender che nossas «alguantüms» en connexs coronars sajan bain pli sublimas che be quellas dad ina siesta. Plitost languin, luain, ubain alguain nus per in'embratschada u er be per ina bintgunada colleghiala. U che nus vulain in simpel «ali». Ali? Ali G Indahouse? Na, betg in rappunz, mabain in pled – che suonda gist suenter «alguar» en il DRG: in ali è ina charsinada. Ma a tgi «far ali ali», sche l'animal u il/la partenari*a da chasa mancan?
5. il desideri
Ils desideris documentads en il DRG èn plitost da tempra divina, p.ex. en la Sutselva il 1618: «Deu desidra che scadin vegnig salf», ubain en la Bibla da Scuol (1679): «Meis desideri ais chia'l Omnipotaint im respuonda». Però desiderar desiderain (e desideravan ils infurmants dal DRG) franc bler dapli, ma da quai na quintani betg ad x in professer che trametta enturn ils onns 1920 questiunaris per ils vitgs enturn. Item. Per il mument èn blers desideris tuttina franads dad in pled che suonda en il DRG curt suenter il «desideri»: «desister».
Text: Silvana Derungs
Fotografia: La melanconia en il DRG chattan ins era online qua.
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 20211665 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 20211763 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20212115 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20212164 giadas