Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – era sche quellas èn influenzadas dad auters pajais. Viagiond tras il DRG e tras pleds e locuziuns rumantschas, chattain nus numnadamain las passidas da divers pajais.

1. il Tirol

Per cumenzar giain nus be ina giada sur il cunfin grischun, or en il Tirol. Per tschertins po quai gia esser in lung, in fitg lung viadi. Perquai enconuschan il Grischun central e la Surselva la locuziun «ir or dal mund ed en il Tirol» betg mo per ir fin sur cunfin, mabain en general cura ch’i va lunsch davent. Er a Ftan sani nua ch’il mund chala e cumenza, numnadamain «giò Martina, ingio chi glivra il muond e cumainz’il Tirol».

Gea, per tschertins po il Tirol propi esser quasi in auter planet. Ma per quels da Müstair èn ils Tirolais mintgatant pli dastrusch che quels da la Val «inaint»: els han numnadamain la varianta «ir or dal mond ed aint a Valchava».

2. la Cappadozia en Tirchia

Sch’i fan bancrutta en la Val Müstair, lura vani però lunsch sur il Tirol or, fin en Tirchia, en la regiun Cappadozia. «Ir in capadozis» vegn duvrà per ir concurs ed er insumma, sch’insatge va a la malura. Ma betg mo cun la malura materiala van ins a capadozis, er ils umans en lur sgurdin corporal fan quai: «Nu gnin vegls e planet jaraini in capadozias.»

Ed a la fin dals quints n’èn las duas regiuns gnanc uschè differentas: omaduas, tant la bella Cappadozia sco la bella Val Müstair cun sia claustra da Son Jon, fan part dal patrimoni mundial da l’UNESCO.

3. Calcutta en India

Entant ch’ils Jauers van a frusta en Tirchia, fan ils Sursilvans il medem en India, a Calcutta. Per exempel dini a Trun, sch’ina vatga è ida a la malura: «La vacca ei ida alla calicula.»

Normalmain vegn Calcutta duvrà per trametter (u almain per giavischar) lunsch davent in conuman mulestader. Sco quai che era la California vegn duvrada, «Va toch en California!», inditgond la direcziun vers vest. Ma starmentus e detestabel stoi er esser a l’ost, a Calcutta: per il pli hai num «Va alla calicutta!»; a Sumvitg vegnani tramess «a cantalicut», a Lavin «a calticuc», a Sent smaladeschani «cha’l ia in carlicuc!» ed a Schlarigna «vo impo in canicut!»

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Shop online!
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  www.belain.ch

4. la Croazia

Entant che auters idioms balbegian, sbarbuttan u han simplamain la lieunga grossa, crabottan ils Valladers. In crabot ladin n’è lura nagut auter che in balbegiader. Er in uffant pitschen po esser in crabot. A Tarasp vegnan era numnads crabots ils peschs pitschnins, quels sut mesira. Quels na valan nagut. Perquai èn a Tarasp ils valanaguts era gist crabots. Ed il pir: in crabot n’è nagut auter che in Croat (derivant dal pled tirolais krawot, krawat per in Sloven) … Ed ussa pudais lignar, danunder che la cravatta vegn!

5. l’Engalterra

Sco i para – almain tenor funtaunas lumnezianas – eran ils Englais ina naziun exposta a situaziuns dischagreablas. A Vignogn pudevi tunar suandantamain, sch’ina persuna n’era betg mo en embarass, mabain propi en ferma miseria: «Quel vegn aunc en fatalitads englesas, sch’ei fa aschia vinavon.»

Si Tujetsch clamavani perencunter: «Als englenders vegnan!» Quai n’era lura nagina chavallaria che vegniva sur l’Alpsu. Na, uschia commentavan ils Tuatschins, sch’ils pors eran scappads da l’alp e vegnivan a chasa. En Engiadina ed a Scharans èn ils englais (la razza da portgs, bainchapì!) caracterisads uschia: «Ils anglenders: curts, gross, cugl grugn ansei.»

Fotografia: Müstair cun claustra e vista or dal mund vers il (Süd-)Tirol, 1911 (Chr. Meisser / Fototeca dal DRG)

Suonda LATABLA!