Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quellas sa zuppan mintgatant er en cifras, perquai datti quest mais in pèr locuziuns tipicas per tschintg bellas cifras rumantschas, natiralmain chattadas en il DRG.
1. Dus
Tge chapesch'ins sut l'expressiun «esser en dus»? Atgnamain ch'ins è en dus e ch'ins fa insatge ensemen e betg sulet. Ma en tscherts vitgs munta l'expressiun er il suandant: Per Tschlin vul «esser in duos» era dir ch'ins è sturn, forsa perquai ch'ins vesa alura tut da maniera dubla?!? Per Scuol percunter pon ins dir «ella es in duos» per ina dunna ch'è en speranza. Precis, atgnamain èn ins gea en dus cura ch'ins spetga in uffant. Per la Surselva signifitga «esser sin dus/duas» ultra da quai ch'ins è gista pront per far insatge u ch'ins è indecis.
2. Set
Surtut en l'Engiadina chatt'ins pliras expressiuns che cumbinan set cun autras cifras. En tscherts vitgs, sco p.ex. a S-chanf din ins «quel so set e quatter» per ina persuna che craja ch'ella sappia dapli che autras. A Tschierv percunter duvr'ins per quai «set e ses» ed a Sent «set e quattordesch». E cura ch'insatgi «disch set e quatter» a Schlarigna, survegn l'auter ina charplina da quella persuna.
Tut insatge auter è enconuschent en tut las valladas rumantschas, numnadamain il «ni per set ni per deschset» per signalisar ch'ins na veglia betg far insatge – tuttina per tge pretsch. Per Vaz è attestà er il cuntrari: «per set u dischset» per dir ch'ins vendia insatge per tut pretsch, pia char u bunmartgà.
3. Indesch
Sche quels da Breil din «jeu sun or sils endisch» lura signifitga quai ch'els èn a la fin, pia propi sin ils fiers – quai po esser cun lur sanadat u era cun ils daners. Il legher è ch'en rumantsch grischun dovr'ins perquai la medema frasa, ma cun «quattordesch». E cura ch'ina suppa è memia liquida e debla din quels da Curaglia «ina suppa dellas indisch». Per ina persuna che na sa betg propi ir enturn bain cun daners din ins dal rest era: «quella fa or da ventgadus indesch», vul dir ch'ella fa permez la facultad, tge donn.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
4. Ventgaquatter
Per tut l'Engiadina, Val Müstair ed il Surmeir è attestada questa frasa: «quai ma fa vegnir las ventgaquatter» che signifitga ch'ins daventa ravgià e ch'insatge dat sin la gnerva. Pertge datti quai exact per ventgaquatter e betg p.ex. per ventgatrais u ventgatschintg? Quai n'è dal tuttafatg betg cler. Ina chaussa attestada è percunter questa: Per Cinuos-chel datti anc in auter spruh in pau macaber «fer our da vanchaquatter ündesch» per persunas che vegnan bainbaud a murir.
5. Trenta
Quels dad Alvagni din «ir li trenta» cura ch'i van en malura e «far ir tot li trenta» cura ch'i fan ir insatge en malura. Pertge fa precis la cifra trenta ir en malura insatgi u insatge? Quai na decleran quels dad Alvagni betg … Interessant è che «il trenta» po en tut la Rumantschia er esser in'expressiun per il diavel. A mai plascha il meglier la varianta «ün mat/ün puob dal trenta» per in dianter furbaz. Il «trentaisem, trenteisen u trentesim» è dal reminent il num per ina messa da mort trenta dis suenter la sepultura.
Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: Ed anc in'ulteriura locuziun cun la cifra set: «El lavura per set» din ins d'in um ch'è fitg lavurus. Pia in che fa tant sco quests set signurs qua che guardan tuts ora sco copiads in da l'auter. (Caviezel-Wieland / Fototeca dal DRG)
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia…
15 da december 2021817 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun…
04 da november 2021920 giadas -
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai…
18 d'avust 20211278 giadas -
5 giadas sport tranter las lingias Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la…
21 da fanadur 20211366 giadas