Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E la Svizra è ritga dad aua (netta). E damai che l’aua (da baiver) è actualmain in politicum naziunal, dain nus in sguard en il DRG sin pleds e fatgs en connex cun auas ed auals.

1. Aua tschufragnada, banda criminala

Evidentamain ch’ina lescha per garantir aua netta presuma insanuas er aua tschufragnada – en il mender cas perfin tissientada. En il Codex criminal dal 1850, il cudesch penal per il chantun Grischun, statti che tgi che tissientia intenziunadamain funtaunas e chaschunia qua tras la mort u donns permanents ad umans, duai vegnir chastià cun la paina da mort. Sche la tissientada n’ha gì naginas consequenzas nuschaivlas, datti chasaforz da trais fin 20 onns. Bombom … Co era quai schon puspè cun l’iniziativa per concerns responsabels … p.ex. quels che tissientan ils flums?

2. Attenziun, laders da l’aur blau!

Là nua ch’i dat ritgezzas, datti era laders. Ed i na dat betg mo laders ch’engolan raps ed aur, mabain era tals ch’èn ora sin l’aur blau. Evidentamain là, nua che l’aua è stgarsa. Era nus avain regiuns sitgas che han stuì sviluppar lur sistems (da chanals) per sauar spundas e pradas. En Engiadina ordinava l’uschenumnà «cudesch da l’aua d’rouda», cura che mintga pur «aveva l’aua». Da l’ura fixada steva el sin ses sulom e manava l’aua or dal chanal principal en ils chanals laterals.
Però là, nua ch’i dat reglas, datti era surpassaments. I deva pia era laders dad aua. A Domat, sco quai ch’ina funtauna relata en il DRG, n’era il fraud dad aua para betg rar: «Qua vagnev’i angulau geu aua, jesses, jesses!»

3. Aua da baiver schubra … per las vatgas (sontgas)!

En noss vitgs da pli baud eran las vatgas reginas (almain cura ch’i gieva per l’aua). Tut stueva far plaz per la bavrada da la muaglia. N’emporta betg tgi, ch’i saja lura uffants cun chauns u las maschneras vi da lavar vaschella, laschiva u beglia da la meztga: sin las uras da bavrentar stueva il bigl esser emplenì cun aua schubra.
In dals vegls urdens da bigls rumantschs documentads è quel da Puntraschigna da l’onn 1601 che oblighescha «chia tuotta brayeda chi eis als bülgs per lauêr, subitamaing chia la muaglia s’aprosma per baiver detta loe», pia che tuts fetschian plazza, uschespert che la muaglia vegnia. Savens è il temp reglà, sco p.ex. a S-chanf (statuts dal 1787), nua che nagin na dastga turblar l’aua a bunura fin las nov ed a partir da las duas suentermezdi fin il zain da notg.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Shop online!
• 
  Tel: 081 852 45 45
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  www.belain.ch
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  www.quartalingua.ch

4. Balenas en l’aual?

Avais era gia udì a discurrer da balenas en il Tirol? Spassegiond inscuntr’ins qua ils uschenumnads «Waale». Il Tirol (dal Sid) è sitg e plain da waals, auals da sauaziun che van tras pradas, guauds, vitgs e grips. Ozendi pon ins far lungas e bellas spassegiadas sin «waalwege», sendas graschlas che mainan sur kilometers per lung quests waals, semper accumpagnadas dal tschalattim da l’aua che cula tras ses letg, sur rodas, tras bischens e rempars.
Ma apunta: il num «Waal» n’ha da far nagut cun balenas, mabain – geabain! – ha il medem origin sco l’«aual» rumantsch, numnadamain il latin AQUALIS.

5. In aquaduct u in tup conduct?

Ch’ils Romans han laschà enavos in’ierta architectonica, quai è bain enconuschent, pensain be als aquaducts imposants p.ex. en Frantscha. Aquaducts linguistics avain nus en noss nums locals. Uschia datti si Tujetsch in «Idúts» che betg mo tuna sco il «Vaduz» principadial, mabain omadus èn originars aquaducts. Descendents ladins avain nus cun «Gaduottel» u «Vaduottel» a Lavin. Però en latin tuna AQUAEDUCTUS schon pli fin, pli cultivà, pli avantgardistic e sviluppà che in «Vaduottel» che para … lain dir … il num dad in tottel Roman (or dad in roman asterixian). Ma l’origin è il medem, era sch’ils aquaducts en terra retica n’èn nagins immens monuments, mabain al pli in simpel prà.

Text e fotografia: Silvana Derungs, DRG

Forsa er insatge per vus: