Da Flavia Hobi - Mintgaton, sch’el hagi in tec mal il venter, lu mondi el sin tualetta e fetschi in pups e suenter seigi puspei bien. Perquei mondi el ussa sin tualetta a far in pups. Segir sun jeu buc la suletta ch’ei adina puspei surstada con aviarts ch’ils affons san esser. Quei buob da l’emprema classa ch’enconuscha mei atgnamein gnanc. Haveva el semplamein il basegn da raquintar quei, il basegn suenter attenziun ni leva el dar a mi in tip (engraziel fetg!), muossar tgei ch’el sa ni veramein restar en memoria cun sia historia? Jeu sai buc, en mintga cass ha el tut auter giu ch’il cac ellas caultschas cun menziunar quei enviers mei.

In cac ei tenor vocabularisursilvan.ch era ina „Umschreibung für etwas Wertloses“, eba „scheisse“, denton ston ins forsa esser precauts cun l’expressiun „wertlos“. Tgigiar, also „die Notdurft verrichten“ (ei viva il lungatg elevaus) funcziuna mo aschi ditg ch’il  carstgaun maglia e beiba ed ha enzatgei el magun – e sch’el cala cun quei cala el in di era da viver. Pia ha quei buob schon sefatg en endretg: nus havein veramein meglier sche nus savein pupsar ni caccar, ed aunc meglier sin tualetta che sch’ei va en las caultschas.

Per tudestg svizzer drov’ins quell’expressiun era en connex cun tema, ina munconza da curascha ni malmadironza: „de het doch eifach de Gag in de Hose“ (per exempel in tip che finescha in techtelmechtel tras WhatsApp enstagl duront in discuors persunal). Tudestg da scartira fussi lu plitost „sich in die Hosen machen“ (per buc dir „scheissen“), eba buc saver tener anavos enzatgei plitost grusig, esser memia fleivels. Il tgierp ha gie enconuschenta- mein mintgaton tuttina aunc dapli pussonza che quei ch’ins ei cunscient – e quei eisi dad emprender, per puspei vegnir anavos sin quei buob.

Pia eisi decisiv da saver cura ch’i ei da schar giu las caultschas e tenor vocabularisursilvan.ch -
„Stuhl haben“ (per schar reviver il lungatg antiquau). Ed entscheiver da buc haver il cac ellas caultschas san ins ensasez schon baul. Jeu crei jeu emblidel mai pli ina scena en il parc da Tivoli a Ljubljana nua che mia collega da viadi ed jeu levan in tec palandrar.

Leu hai jeu per l’emprema gada en mia veta viu sco ch’ina mumma (ni jeu supponel ch’ei era la mumma) ha teniu siu pop pign sur in canaster da miarda public, il pop cun tgil blut. E quei buc mo in cuort mument, na matei ch’ella ha spitgau entginas minutas tochen ch’el ha fatg siu cac, sche insumma. Caccar va doch buc sin camond e sch’ins ei in heimscheisser grad so- wieso buc (probabel ch’ei sa schon esser pli pratic dad esser in public-scheisser!?). Nus ha- vein lu secapescha buc saviu mirar tier memia fetg - mo gie, per esser sincera hai duvrau siu temps tochen che nus essan serevegnidas dil rir.

En mintga cass ei emprender co, nua e cura da far cac segir negin cac. E tgi sa, forsa ha quei pop che ha trenau da sesvidar el canaster da miarda public gia avon che ir a pei pli tard in- agada veramein pli pauc il cac ellas caultschas - tgei che savess segir esser da gronda valeta.

Text: Flavia Hobi
Fotografia: pexels.com

Suonda LATABLA!

 

Da Fadrina Hofmann - Üsanzas fan oura üna buna part da l’identità d’ün cumün. Pür uossa sco mamma bada ch’üsanzas fan eir part da l’aigna identità. Pangronds chaschuna amo hoz battacour pro mai.

Pangronds, quist’üsanza daja be a Scuol. Ils mats van da chasa a chasa pro las mattas da lur classa. Davant mincha chasa ferman els, cloman „Pangronds!“, la matta vain oura e surdà ün pan cun paira al mat preferi. Davopro daja üna gronda jouslada e l’ultim üna marenda da cumpagnia cun pan cun paira e cacau. In seis raquint „Pangronds“ descriva Cla Biert fingià dal 1949 l’agitaziun cha quist’üsanza chaschuna pro’ls uffants. El quinta dal scuttinöz da las mattas avant il di dals 26 da december. A chi dar il pangrond? Chenün es il mat predilet, a chenün as lessa da marus? El descriva la brama dals mats da survgnir il pangrond da la matta adurada. „Peider vuless il pangrond dad Aitina. El sa bain avuonda cha ella ha plü simpatia per Chasper, e perquai prouva’l cun da las tuottas da til metter our d’chanvà avant ella“.

„A quel nu vöglia!“

Eu m’algord precis cha Pangronds d’eira l’üsanza chi polarisaiva il plü ferm in classa. Chi s’allegraiva da pudair ir cun seis marus culla schlitra e muossar a minchün chi’s voul bain ün a tschel. Chi vaiva il sgrisch da quist di – o perquai ch’ella nu vaiva jent a ningün dals mats o perquai ch’el nu survgniva mai ün pangrond. I d’eira propi uschea sco fingià da’l temp da Cla Biert: „A quel nu vöglia! A Cla per marus? Gnanca per üna paja bricha, guarda be co ch’el chamina! E che gniffa da schlops! Na na, sco a quel, eu per intant, il pangrond nu dun!“, disch Nesa aint il raquint.

Vaira dramas daiva

Eir no vaivan da quels in classa cha no nu vessan dat gnanca per da dir il pangrond. A quels chi d’eiran tuot on maligns cun no mattas. A quels chi nu d’eiran ils plü clers. O – la vita es düra – a quels cha la natüra nu vaiva regalà la bellezza. Uschea vaivan adüna ils istess mats la gronda furtüna. I d’eira minch’on da quels chi vaivan trais o quatter pangronds. Blers nun han invezza survgni in tuot ils ons da scoula gnanc’ün pangrond. A mai laiva ün vaschin üna jada sforzar da dar il pangrond. El vaiva imnatschà cha seis frar grond am clocca tras sch’eu nu til detta meis pan cun paira. Eu nu’m vaiva laschà influenzar – eir sch’eu vaiva davopro amo dis a l’inlunga temma chi capita alch. Haiai, vaira dramas daiva pervi da Pangronds.

Il codex d’onur

Chi chi vaiva ün marus faiva da las tuottas per evitar cha ün’otra matta nu detta ün pangrond a „seis mat“. Che zuffas chi’s sviluppaivan davopro sch’üna nu’s tgnaiva vi da quist codex d’onur! Para cha quai d’eira fingià il cas ill’infanzia da Cla Biert: „Mazzina vaiva dit: ‚Öö, nu larast maridar! E sch’el survain il pangrond eir da mai, at saraja istess; eu stun dasper el cun far la marenda e tü la saira sülla schlitra!’ ‚Na’, vaiva respus Aitina. ‚Eir cun far la marenda! E tü dà il pangrond ad inchün oter!’

Trais pangronds ed üna marusa

Cun leger il raquint Pangronds da Cla Biert daja in ögl chi ha bainschi dat ün pêr müdadas pro quist’üsanza – per exaimpel ha lö Pangronds hozindi pür in schner. Ma il caracter es restà listess ed eir las emoziuns cha Pangronds svaglia sun amo las istessas sco dal temp cha mia nona faiva Pangronds: brama, inviglia, temma, rabgia, plaschair e püra furtüna. Intant va fingià meis figl minch’on da chasa in chasa a clomar: „Pangronds!“ Mincha jada spet eu sco sün spinas fin ch’el tuorna a chasa per quintar. Lapro nu vessa d’avair pisser pel stadi d’anim da meis figl. Quist’on es meis mat tuornà a chasa cun ün surrier fin davo las uraglias: trais pangronds ed ün dafatta da sia marusa. Uf. L’on chi vain spettaraja lura tuot malpaziainta cun mia figlia fin cha la brajada da mats rivarà pro nossa chasa. Ed eu speresch fermischen ch’els cloman lura tuot agitats „A mai! A mai!“ cur ch’ella ha da surdar il pangrond. Sco aint il raquint da Cla Biert...

Il raquint Pamngronds as poja leger davo in „Betschlas malmadüras/Das Gewitter“ da Cla Biert.

*In "La columna" descriva Fadrina Hofmann mincha mais quai chi occuppa e movainta ad üna schurnalista e mamma in Engiadina.


Text e fotografia: F. Hofmann, Scuol

Prüma publicaziun: Schner 2017

Suonda LATABLA!

---

---

Da Fadrina Hofmann - 
In meis manster stuvess eu cugnuoscher tuot las medias socialas importantas chi dà. Mo daplü co Facebook nu rabla propi nan. Per furtüna n’haja uffants chi san declerar tuot.

D’incuort n’haja gnü ün cuors da perfecziunamaint cul tema „purtretar üna persuna in möd creativ“. Spettà n’haja ün cuors da scriver, mo a la fin finala n’haja eir amo imprais a chapir Snapchat. Snapchat es para il mez da communicaziun nr. 1 dals giuvenils. Üna jada d’eira quai Facebook, però daspö cha lur genituors e dafatta nona e bazegner sun eir sün Facebook, nun han ils giuvens plü interess da quista plattafuorma. Snapchat es natüralmaing eir sco fat per giuvenils. In fuond es quista „app“ ün giovaret, sco ch’eu n’ha stuvü constattar. I’s po trametter fotografias o filmins e chats chi svanischan davo 24 uras darcheu. Fich pratic. I dà tschients da purtretins, spruhs e figüras – uschedits avatars - chi’s po eir amo integrar in seis messagi. I’s po disegnar laint cul daint, scriver sül purtret, decorar l’aigna fotografia o chargiar giò roba dal internet. Cuort: Id es ün muond dapersai.

Ingün problem pels pitschens
A mai han dat in ögl duos robas: 1) da meis contacts aint il telefonin sun be persunas suot 30 ons pro Snapchat. 2) quist giovaret es amo tuot divertent. La lezcha da descriver üna collega schurnalista da mai a man da Snapchat d’eira colliada cun risadas. In congual cun meis uffants haja però dovrà ün mumaint fin ch’eu n’ha chapi tuot las funcziuns da Snapchat. Quai nun ha nemia da chefar cun quai cha meis uffants vessan ün agen telefonin o cugnuschessan Snapchat. Anzi. Els vegnan educats scha pussibel sainza mezs electronics, cun bleras activitats i’l liber, cun far sport, musica, disegnar e zambriar. E listess: Cur ch’eu n’ha muossà als uffants la app per declerar che chi d’eira mia lezcha quel di, han els svessa eir vuglü provar oura ed han realisà be subit co cha tuot funcziuna. Ils uffants han ot e ses ons.... 

Differenza da milleni?
Hm, dingionder gnarà quist dun natüral da la generaziun giuvna d’incleger ils mezs electronics? Para es quai propi ün fenomen pro’ls uffants nats davo il milleni. Cler, els creschan sü cun i-phone e cumpagnia, ma meis uffants han vairamaing be ün savair passiv. E listess nun esa da declerar ad els nöa schi vain ün nouv „giovaret“ à la Snapchat. 

Ingüna tschüblarotta
Pervi da meis manster sco schurnalista n’haja stuvü far ün account da Facebook avant ün pêr ons, id es segui Twitter –eir sün cumond da l’etascha da schefs. Facebook douvra uossa bod mincha di per publichar las versiuns scurznidas da meis artichels e per verer che cha meis 454 amis han da communichar. 454 amis tuna bain grondius, o? Twitter nun es invezza propi meis cas. Forsa suna eir massa plufra per quista plattafuorma da social media. Eu nun ha mai fat il sforz d’incleger ils sistem cun quistas saivinas – hashtags – ed eu nu perseguitesch neir na ad oters „tschüblarots“. Per dir la vardà: Eu nun ha simplamaing neir na temp per tuot quista communicaziun sociala. Eu n’ha da far avuonda culla communicaziun illa vita reala. 

Basta, scha’l prossem s-chalin in meis manster vess dad esser da communichar via Snapchat suna uossa preparada. E schi vegnan pro eir amo Instagram e co. possa amo adüna dumandar agüd pro meis uffants. 

Text: Fadrina Hofmann, Scuol
Fotografia: www.pexels.com (CC0)

Suonda LATABLA!

---

---

Dad Fadrina Hofmann -  Avair ün nom ester nun es uschè simpel in Svizra. Gnanca in Engiadina. Gnanca sch’el tuna melodius.

Il bap da meis uffants deriva da Havanna ed el porta ün nom spagnöl chi tuna sco üna melodia schi til as pronunzcha inandret. Meis uffants portan teoreticamaing listess nom schabain ch’illa pratica sun els ils uffants Hofmann perquai cha gnanc’orma nu cugnuoscha a quist bap cul nom melodius. Eu nun ha mai corret schi gnivan chartas o cartulinas pels uffants cun meis cunom, eu nun ha neir corret scha meis figl ha indichà a ballapè o ad JO il nom Hofmann impè da quel nom chi sta vairamaint aint in seis pass. Intant es quai nempe propi uschea: il nom cuban es be amo existent i’l pass dals uffants.

Üna classa plü bassa
Quai ha plüs motivs. Ün as nomna pregüdizi. Eu m’algord d’üna situaziun urgiainta aint il ospidal chantunal a Cuoira cur cha mia figlia vaiva la geldüm ed eu sun sezzada lönchezzas i’l local d’aspet sainza infuormaziuns. La prüma dumonda dad üna sour d’amalats d’eira lura – in ün tempo fich plan ed express mincha vocal bainin bainin – „Sprechen Sie Deutsch?“ Ter stutta es la signura statta cur ch’eu n’ha respus in meis plü bel bündnertütsch ch’eu discuorra dafatta tuot las quatter linguas naziunalas schi stopcha esser. Dandettamaing d’eira l’atmosfera i’l local tuot ün’otra e pac plü tard es dafatta rivà il meidi as s-chüsond ch’els m’hajan laschà spettar uschè lönch. „Uossa sa’la sco chi va a no“, ha respus üna duonna prtugaisa chi sezzaiva cun mai i’l local d’aspet e chi vaiva realisà la situaziun. Ün nom ester e zac as vegna degradà in üna classa plü bassa. Eu d’eira schoccada.

Deutsch für Anfänger
A Scuol daja blers uffants portugais. Perquai esa üna buna chosa chi dà ün post d’integraziun chi spordscha sustegn ad els schi va per rumantsch o tudais-ch. Tschel di però ha eir meis figl survgni üna charta. „Deutsch in der Schule 2016/17“. „Bist du fremdsprachig und gehst in die zweite Klasse?“, es la prüma dumonda sül fögl. Il post d’integraziun spordscha prüms pass illa lingua tudais-cha: ün’udida pella lingua estra, üna basa grammatica. 27 eivnas da cuors a duos lecziuns. Flot. Uossa esa però uschea cha no vivain daspö ons insembel cun ün hom da Berlin. Meis char discuorra tudais-ch culs uffants e scha no eschan üna jada l’on in Germania in vacanzas discuorran meis uffants mez rumantschs mez cubans uschè ün net tudais-ch ch’eu stun svessa stutta. Dal rest: Schwiizertütsch san quists uffants cul nom ester eir amo perfettamaing. Meis figl legia cudeschs gross sün tudais-ch, ils uffants taidlan discs cumpacts cun istorgias in tudais-ch e guardan films d’uffants in tudais-ch. La charta dal post d’integraziun es dimena splachada ter svelt aint il chanaster da palperi.

„Alch ester“
Ün nom basta dimena per splachar in ün chaschuot. Ingün nu ponderescha che persuna chi sta davo il nom, ingün nu s’interessa pel ambiaint o pellas ragischs da quista persuna. Be d’incuort es gnü publichà ün stüdi chi demuossa cha persunas cun ün nom ester han da scriver in Svizra tschinch jadas daplüssas annunzchas per survgnir üna plazza. Quai dà da pensar. Meis uffants creschan sü in Engiadina in üna famiglia engiadinaisa cun amo ün zich influenza tudais-cha – e listess suna sül palperi in prüma lingia „alch ester“. „Schi müda il nom“, ha manià inchün d’incuort. Scha quai füss be uschè simpel. Müdar il nom es bod impussibel in Svizra scha’l bap nun es perinclet – e quel es natüralmaing superbi sün seis nom melodius chi ha in seis pajais eir amo üna valur istorica.

Facit: Tuot es üna dumonda da la perspectiva – e meis uffants staran o indichar inavant Hofmann per gnir trattà sco tuot tschels o imprender a viver cun ün bel nom chi serra automaticamaing portas.

*In "La columna" descriva Fadrina Hofmann mincha mais quai chi occuppa e movainta ad üna schurnalista e mamma in Engiadina.


Text e fotografia: F. Hofmann, Scuol

Suonda LATABLA!

---

---