Messagi da l'administraziun: Pel mumaint am manca il temp da m’occupar conscienziusamaing cun LATABLA ed usche n’ha eu decis da pausar il project per intant.
Grazia fich a commembras e commembers, diversas uniuns rumantschas, sponsurs e donaturs per lur sustegn ils ultims 5 ons ed a 18 auturas ed auturs chi han furni tants texts captivants ed unics.
Fin bainbod
Corina Gustin
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot. E noss dachasa ha fatg atras in vaira svilup en il decurs da quests passa prest dus onns pandemics: sco lieu d’abitar, da lavurar, da far sport ed aperolar. Ura e temp da guardar en il DRG almain sin tschintg suttetgs. Gist uss, durant in ulteriur enviern coronar, cura che questas quatter paraids daventan puspè pli essenzialas.
1. l’abitaziun
In dals pli bels commentaris en il DRG sa chatta en tom 1, en l’artitgel «abitaziun», scrit l’onn 1939: «Allgemein rom. Lehnwort. Selten gebraucht, da hier das Einfamilienhaus die Regel ist.» Questa remartga (la suletta explicaziun etimologica per il pled) è definitivamain in uffant da ses temp – pensai be als pretschs d’immobiglias dad ozendi en Engiadina! Ozendi san era Rumantsch:as tge ch’in’abitaziun è – e surtut era tge che segundas abitaziuns èn.
2. l’albiert
Apropos uffants da lur temp: Fatgs che sa midan en il decurs dal temp èn era da chattar tar in auter abitadi, numnadamain l’albiert, descrit l’onn 1940 en l’artitgel «albierg». II pled deriva probabel dad in vegl tudestg «haribergo», signifitgond ina sort ustaria. Il pled ha suenter era surpiglià la muntada dad in alloschi per la notg e lura la muntada dad in suttetg stabel, pia il dachasa. L’explicaziun persuenter en il DRG: «Die Vorliebe für diese Bedeutung auf unserem Gebiet erklärt sich aus dessen besonderen Verhältnissen. Es gibt heute noch in Romanischbünden kleine Weiler ohne Wirtshaus und Herberge, und oft kommt man in die Lage, in Höfen, Scheunen und Alphütten Unterkunft suchen zu müssen.» Gea, quai era anc temps …
3. l’hotel
Er ils hotels èn qua e là daventads segundas abitaziuns durant l’emprim temp da corona. Empè dad ir en chasas da vegls han tschertin:as perfin preferì da prender dimora temporara en in hotel. Item. Ma enconuschais vus l’«hotel pulenta»? Para ch’i deva quel a Susch. Ma il num polenta lascha supponer ch’i saja in hotel da pitschen schic. E gea: uschia numnavani la chamonina dals lavurants da guaud.
4. la tegia
En temps pli primitivs era il dachasa pauc dapli che ina tegia – e quai è’la anc oz, cura che nus ans vulain sa retrair sin mises.
La tegia la pli renumada è sa chapescha la «tegia sut» – quai che po, sa chapescha, er esser l’antagonist da la tegia sura, en il cas da duas aclas sin il mises. Però LA tegia sut è l’abitadi da «quel da la tegia sut»: dal diavel. Co la tegia dal diavel guarda ora, na savain nus betg propi, però per quels da Domat è la definiziun dad ina «tegia» fitg clera: «Nus duvrenza il plaid la tegia an Domat per in baghetg ch’a negina stiva.»
5. la rulotta
La varianta da l’abitadi mobil è la rulotta. Entant che la rulotta era pli baud in char annex per abitar, èsi oz pli e pli l’auto-rulotta, quai che na munta betg ina rulotta autonoma, mabain auto e rulotta fusiunads. Però il pled «rulotta» dovran singuls er empè da dir «sutga cun rodas». Era quella rodla, cler. E rudlar rodlan er inlineskates u chalzers cun rodas. Uschia che la gasetta Fögl Ladin numna tals «rulottas» (il 1995), probabel sco varianta al verv vocabularic «rullettas». Ma sco tscherts sports, lur urdains ed ils albierts, uschia èn er ils pleds mintgatant suttamess a las modas che vegnan e van puspè davent.
… però a chasa turn’ins per il pli adina puspè gugent.
Text: Silvana Derungs
Fotografia: Tgi che vul savair dapli da las chasas grischunas, l’artitgel CHASA dal DRG porscha material en masse.
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Flavia Hobi – Quest onn porscha RTR in chalender d’advent per uffants spezialmain creativ. Inizià da Flavia Walder, scolasta da chant e musica sco era dirigenta da differents chors d’uffants e giuvenils en Surselva, è naschì in chalender d’advent per uffants audiovisual. Davos 24 portas sa chattan chanzuns e versets concepidas uschia ch’ils uffants pon chantar e sautar ensemen cun lur amis, las famiglias e tut quellas e quels che han gust. Ma i na vegn betg be chantà - sin la pagina rtr.ch/advent sa chattan era differents tips per zambregiar, recepts per far creflis u desserts e natiralmain era ils texts da las differentas chanzuns. Flavia Walder ha pussibilità a latabla.ch da guardar in pau davos las culissas.
Gist sco emprim interessa numnadamain, cura e nua ch’ella ha insumma gì l’idea, tge che ha dà ad ella l’impuls per quest project: “Avon bein in onn (ei era gest temps d’advent) sundel entrada en scoletta a Flem e hai viu co ils scolarets han mirau il calender d’advent audiovisual dad Andrew Bond. Lu vai jeu tertgau: quei ston nos affons romontschs era haver.” Cun RTR ha Flavia Walder chattà ina prima partenaria per realisar quest idea. “Jeu lavurel e contel fetg bugen cun affons ed jeu sun perschuadida che far musica promova il svilup dils affons e sveglia en els emoziuns necessarias per il mintga di.” Ella sco er RTR vulan cun quai animar las famiglias da chantar cun lur uffants – la fin finala fai gea uschè bain
Jeu vai bugen Nadal...
Avair Nadal gia la stad e l’atun era nagin problem per Flavia. “Sco musicista sundel disada da gia cantar egl atun canzuns da Nadal, oravontut lu cu ei va per preparar in concert da Nadal. Jeu vai bugen Nadal e contel fetg bugen canzuns da Nadal.” Spezial saja stà da prender or la decoraziun da Nadal, da far si in pignol, da trair en vestgadira d’enviern ed uschia vinavant. E natiralmain datti tar in tal project era ina u l’autra sfida. Quella saja surtut stada “dad integrar tut ils tschun idioms ed encurir aschia canzuns che van a prau cun il calender. Lu eri d’emprender las canzuns cun l’endretga pronunzia.” Per la filmada dal chalender d’advent sa mussavi dentant adina puspè sco pretensius da chantar, da sunar clavazin, da moderar l’emissiun e medemamain da guardar en la camera gista.
Flavia Walder è fitg cuntenta cun la realisaziun dal chalender d’advent e la grondiusa collavuraziun cun la glieud responsabla da RTR. Gist ils dis da la filmada dal chalender d’advent hajan plaschì il meglier ad ella. “Nus havein giu in grondius temps ensemen. Nus eran in pign team ch’essan secapi fetg bein e quei naven digl emprem mument.” Atras questa bun’atmosfera – colliada cun bleras risadas – è ella adina sa sentida bain durant il filmar. E tge ha plaschì il meglier als uffants? “Ils affons han gudiu en general da separticipar, denton ei la porta en cuschina cun far creflis segirafranc stada lur porta preferida.”
Nus spetgain plain mirveglias sin ils resuns dals uffants e da las famiglias
Ideas per proxims projects haja ella dal rest anc bleras, manegia Flavia - uschia che nus ans pudain legrar. Ma per il mument ans legrain nus sin la publicaziun dal chalender d’advent - sco Tamara Deflorin, scheffa communicaziun e marketing tar RTR. E sco l’inizianta spetga er ella “plain mirveglias sin ils resuns dals uffants e da las famiglias.” Cuntrari ad ellas duas na savain nus ed ils uffants dentant anc betg tge che sa chatta davos las portas, ma garantì procura mintga porta ed uschia mintga di per blers surrirs e per gronds plaschairs tar pitschen e grond.
Il chalender è accessibel a partir dals 01-12-2021 sin www.rtr.ch/advent.
-Cuntribuziun pajada-
Text: Flavia Hobi
Fotografias: (c) RTR
Dapli: https://www.rtr.ch
Forsa er insatge per vus:
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai savain nus era. Be gia il giat ed il chaun porschan rotschas: suenter avair fatg lavur per il giat essan stanchels sco in chaun, ubain che nus essan sco chaun e giat cun tschertins da noss conumans. Ma vegnissi anc endament ulteriuras locuziuns cun quests dus animals? Tut spontan? Il DRG as propona tschintg expressiuns per embellir voss proxims discurs.
1. far da chaun e da giat
Na, «far da chan e da giat» n’è betg in sinonim per «esser sco chaun e giat». Anzi. Plitost ch’ins stoppia esser ami da tuts, u meglier: ch’ins saja la fantschella da tuts. Far e lavurar da chaun e da giat munta ch’ins fetschia il chaun per ils auters, u sco i ha num a Brail: «esser il chan da la cumpagnia».
2. discurrer dal giat e vesair la cua (dal diavel)
Franc avais era gia ponderà co exprimer per bun rumantsch il «Wenn man vom Teufel spricht …» tudestg. Ma bain, nus avessan pliras variantas. «Sch’ins discurra dal diavel, mussa’l las cornas», di l’entir intschess rumantsch. Ubain ch’i tuna per sursilvan curt e rimà: «Giavel endamen, giavel dad esch en.» Però i funcziuna – sco in exempel da Domat mussa – era cun il giat che stat (u vegn gugent plazzà) datiers al diavel ed a las strias: «Cu in tschontscha di gat, scha vezz’in la coua.»
3. betg pudair cuir in oss ad in chaun
Nums ed expressiuns per ranvers, pia umans avars che na pon cuir nagut als auters e vulan tut per els, datti sco crappa. Ina da las expressiuns las pli derasadas è quella da quel che na po cuir gnanc in oss ad in chaun. Ma adatg! I dat rachers anc pli rachers, p.ex. a La Punt Chamues-ch, nua ch’i ha num: «Quel nu dess ün pülesch ad ün chaun crappo.»
4. far giattels u chaunins
Per il pli na sa cumportan giats e chauns betg propi – ubain halt be sco chaun e giat. Ma els fan buna farina, cura ch’i va per descriver il bittar si, ubain pli vulgar-famigliar «rietscher». E gist uschè famigliar èsi da «far giattels» u lura «far chagniels». Il surmiran enconuscha omadus animals per quests rituals, p.ex. tuni a Mon: «Sch’igl vinars custess navot, schi dessigl cagnouls partot.» Entant ch’ils giattels sortan dentant surtut en Surselva, èn chaunins e chagnöls cunzunt en Engiadina per las vias. Però là hai era num «pudlar», ubain «far pudels» sco perfin il Pledari Grond propona. Però che quest pudel vomitiv n’ha da far nagut cun chauns, quai è lura in’autra istorgia.
5. avair la chogna
Giaschair tuttadi sin canapé, bavend té e spetgond l’inspiraziun (u che la lavur sa fetschia suletta) – questa (in)activitad numnain nus «smarschunar» ubain a moda pli mondana «far bellavita». En Engiadina, surtut quella Bassa, ha quai era num «trar la chogna», «manar la chogna» ubain «ir cun chognas». Però attenziun: il vallader «ir cun chans» n’è betg l’equivalent masculin a la furma da las chognas! Qua, tar «l’ir cun chauns», è implitgà il far baracca, per part dis a la lunga, uschia ch’ins ha lura effectivamain la chogna ed è stanchel strac.
Text: Silvana Derungs
Fotografia: Il chaun en il DRG chattan ins era online qua.
Suonda LATABLA!
Forsa er insatge per vus:
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era quels da la Bassa. Però nus na vulain betg entrar qua en las ritgezzas da las pronunzias da Tschian e Tschiatschen, mabain nus recapitulain tschintg nums rumantschs, betg mo nizzaivels per dar num als umens
1. Giatgen dal tschiel
Sch’il sulegl fiss in um, lura avess el num Giatgen, cun opziun famigliara «barba Giachen» u pli reverenzial sco a Zernez cun «maister Giachen». Ardez, per exempel, commentescha in di nivlus cun: «Hoz manca barba Jachen.» Cuchegia il sulegl lura tuttina ora insacura, di Tinizong: «Ussa vign anc igl barba Giatgen!»
A Strada en Engiadina Bassa lascha il Giatgen dentant era vesair las stailas e betg mo il sulegl: «barba Jachen» numnan ils da Strada a moda charina la pertga per dar sin il tgil. «Spetta be ch’eu vegn cul barba Jachen», smanatschani forsa. «Giachen en!», surstattan qua ils Sursilvans.
2. Gion il joker
Il prototip dal num da l’um rumantsch è dentant Gion u Jon. El è il joker per cuvrir quasi l’entir spectrum da caracteristicas fisicas e moralas, surtut quellas pauc ludaivlas: Il tgutg e tabalori è en Surselva «Gion tuella» ed a Savognin il «Gion mogn». Quest mogn tuna in pau da chau stinà, sco quai ch’el è en Engiadina il «Jon dür» u il «Gian buatscha». Ina buatscha è però er ina persuna tut auter che testarda, anzi in flegma. Main marsch, plitgunsch sturn e movibel è il «Gion geina» da Sevgein: ina persuna che sa mova da quai balluccant ed undegiant – cuntrari al «Jon dschet» da Scuol, tut steric dal fraid ch’el ha adina. A Müstair tugna il «Jon rögn» da tut e mintgin. E cun far e pensar è il «Gion davos» adina … l’ultim.
3. Steivan il spiertus
Persunas chapriziusas perencunter n’èn betg simplamain Gions ordinaris, mabain Steivans. Cun agid spiertus èn persunas indecisas Steivans da set spierts. «Fin cha quel Steivan da set spierts sa che ch’el voul far …!» Tut tenor datti era dapli spierts che be set. Uschia han quels da Ramosch para in u l’auter chaprizi dapli, els cun lur Steivan da milli spierts …
A Lavin n’è il Steivan betg mo in lunatic, mabain er anc in ipoconder cun blers – set! – mals: il Steivan da set guais. Mo ina pitschna differenza, la finala van mals e malsegirezzas gea savens en ina.
4. Peder il paradisic
Igl è enconuschent: enta parvis na vegn betg mintgin. Pertge davant la porta dal parvis spetga Petrus per examinar ils morts: Tgi è senza culpa e senza macla? Ils paupers putgants (almain quels sursilvans) pon empruvar da surmanar l’apostel portier, sa referind a lur locuziun: «Jeu sun buca sogn Pieder.» Infallibel n’è la finala nagin. Gnanca son Peder, al pli, para, il papa.
5. Men the Man
Il pli bel (n)um è dentant in da Sent, numnadamain il Men tender. Ditg era il sulet pled «tender» che jau enconuscheva quel da la chanzun dad Elvis Presley. Lura, legend ina giada il titel «Men tender», ma sun jau imaginada in um sensibel, amabel, bufatg e betg memia giagliard. Ma sch’i din a Sent «Tü est ün vaira Men tender, per mincha merda plondschast!», lura n’è quai betg exnum quai che dunna tschertga. In um memia sensibel, in um chajachautschas! Noss Men pudess anc esser quai en il vair senn dal pled, siond «tender» er il pled per il passacorp lom. Qua po Elvis lur’anc chantar ditg «Love Me(n) tender, love Me(n) sweet …»
Fotografia: Tgi che vul savair dapli, p.ex. dals Jons, Gians e Gions, po guardar en l’artitgel Gion dal DRG.
Suonda LATABLA!
Dad Annatina Nay -
... dalla Spagna, Italia, Grezia, dad Amsterdam ni New York! Cu has ti scret tia davosa carta postala, a maun, cun taccar si ina marca? Tgi scriva oz insumma aunc cartas postalas? Mo persunas sur 70, mo affons da scola? Scriver cartas ei bein total onns 90, oldschool, oz forsa perfin in tec retro? Analog ei retro, mo caussas analogas svaneschan pli e pli fetg ord nies mintgadi – era sch’ei dat cuntertrends. Quei ei fact. Mo pertgei schar svanir diltut las cartas postalas? Scrivi dapli cartas postalas a voss cars!
Scriver cartas dat lavur
Uonn hai jeu scret suenter biars onns e suenter esser stada meinsvart naven entginas cartas postalas da mias vacanzas. Bien, jeu mezza sun forsa in tec oldschool e hai ina fleivlezia per retro, mo prender la peda, cumprar las cartas al kiosk, cuorer en in’autra stizun per marcas, studegiar tgei scriver e lu scriver las cartas, encurir egl internet las adressas exactas da posta e silsuenter anflar ina scaffa da brevs (che ei buca mo ina attrappa) ei nuota aschi sempel.
In dètg effort duront las vacanzas che duein bein esser (mo) recreativas!
5 giadas quatter paraids
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot.…
5 giadas sco chaun e giat
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai…
Ursina – ina vusch che connectescha corp ed olma
Da Benedetto Vigne - La chantautura sursilvana sesenta a Turitg ans surprenda cun ses segund portatun cumplessiv, l’album «When I Let Go».…
5 bels nums dad umens
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era…
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. E ritga cun opziuns per sa mover è era la stad – ch’i saja ballape, tennis u tuttas spartas dals gieus olimpics (e ch’i saja lura active u tuttina be passiv). Perquai ans deditgain nus quest mais al pled «sport». Ma damai che l’artitgel SPORT n’è anc betg scrit en il DRG (nus essan a mesa pista tar il M), dain nus simplamain in pitschen cuc en il material criv dal DRG, guardond co la litteratura rumantscha ha commentà il sport.
1. sport vs. cultura
Igl è in classicher: Ston ins sa decider tranter sport u cultura? «Nossa giuventetgna, preoccupada digl avegnir, ha savens breigia de capir las ovras classicas de Muoth, ed ella para de s’interessar pli fetg per damondas de sport e d’existenza», deplorescha il linguist e scolast Ramun Vieli l’onn 1941 en «Nossa ierta e nies duer», cumparì en Igl Ischi. Ma bain, vi da quest foss dad interess n’è betg sa midà bler, er 80 onns pli tard betg. Ins sa schon deplorar ch’il sport haja dapli prestige ed amaturs che la litteratura, però pretender che perfin dumondas d’existenza duajan sa suttametter a la litteratura? Quai eran anc ideals …
2. il clerus cun buna cundiziun
En la cultura purila da pli baud cun lavur corporala à gogo era far sport obsolet. Quai sa mussa er en il roman «Caumsura» da Toni Halter (1967): Marco da Turitg è asmaticher e va perquai per sis mais a star tar ses barba Geli e sia onda Mengia che fan ils purs en in lieu sper Glion. In di dastga Marco ir a dar ballape cun ils uffants dal vitg. In’iniziativa dal prer, quai che procura per discussiuns a chasa: «Oz eisi mo sport, perfin ils prers che fan sport», marmugna Geli. Sia dunna sper la platta fa buca fei. Marco che ha adina mo udiu ch’il sport seigi sanadeivels e necessaris capescha buca igl aug. «El marcau, sch’ei dess buc ils stadions, fussen tut ils giuvenils mo ellas bars», di el francamein. «Cheu per las treuflas», secundescha sia onda. «Nus savevan buca novas da bal a pei e da sports ed essan era vegni gronds», insista Geli. […] Pervia dil sport e pervia digl augsegner che muossa alla buobanaglia da far sport ein els bia secattinai, el ed ella.
Gea, dispitas n’avessi forsa betg dà, sch’els avessan da quel temp gia gì sco exempel episcopal in «Bischof mit Bizeps» (citat da la Rundschau). L’uvestg Bonnemain mussa ses musculs trenads, demonstrond che era serviturs da Dieu pon (e ston?) far sport per mantegnair la mens sana en il corpore sano.
3. far sport sin u suenter la pizza?
Vi da tge pensais vus, sche vus legiais la suandanta frasa valladra, senza avair il connex? «La chatscha da chamuotschs, ch’el executaiva … sco sport per giodair la bellezza da la pizza.» Forsa era ch’in tip fetschia chatscha sco sport per cumpensar las calorias da la pizza? Gea … la «pizza» ladina e surmirana ha gia procurà per diversas malchapientschas interidiomaticas. In sguard en la funtauna dal citat, las Annalas da la Societad Retorumantscha 1942, ans maina tar il necrolog per il reverenda ed autur ladin Schimun Vonmoos (1868–1940). Quel gieva numnadamain gugent a chatscha, però betg «culla schmaina da far sang», mabain considerava quai apunta sco sport per rinforzar la sanadad, giudend las muntognas, pia la pizza. Quai èn bain motivs pli nobels ed estetics che quel da sa sadular cun fastfood.
4. l’accident da sport sportiv
Sportistas e sportists èn – per definiziun – sportivs. Quai na munta dentant betg che lur accidents sajan era quai. U co as imaginais vus l’accident, legend ina frasa sco en ina brev da lecturs en La Quotidiana il 2019: «Muort in accident sportiv […] ha il sutsignau deplorablamein buca saviu separticipar all’inauguraziun.» Gea, qua pon ins be admirar la prestaziun da l’accident sportiv, vul dir atleticamain ambizius, svelt e spectacular, che pretenda fitness e forza … e forsa – per finir – anc in hospital flip suren? Insumma: accidents sportivs pretendan abilitads sportivas. Però blers accidents da sport capitan gist pervi da la mancanza da quellas.
5. il daletg franco-englais
Gea, e danunder insumma deriva il pled «sport»? Da l’englais, scriva gia Gion Cahannes il 1924 en sia «Grammatica Romontscha per Surselva e Sutselva», e ch’ins dastgia schon duvrar il pled, nua ch’i fetschia da basegns. Però atgnamain deriva il sport englais dal franzos vegl «deporter» signifitgond «se divertir, s’amuser» (quasi en il senn da «purtar davent l’attenziun»). L’englais l’ha lura importà, «to disport», sco er il substantiv «disport» en il senn da «passatemp, divertiment, sulaz» … e lura – voilà – è’l qua: il sport. Quai è la versiun curta, però vus vesais: il divertiment (sportiv) ha fatg il parcours davent dal franzos sur l’englais e viaden en il rumantsch, probabel sur il detur tudestg. Sur questa lunga via na fai betg smirvegliar che la muntada dal plaschair è ida magari in pau a perder.
Ma apropos daletg sportiv: il «disport» franzos muntava per part er in «plaisir amoureux». Tgi sa, sche era quella disciplina daventa olimpica in di …?
Text e fotografia: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: In cedel dal DRG ord da las Ovras dal Sutsilvan Curo Mani. Maletgs dals cedels cun ils citats qua sura datti sin il chanal dad instagram dal DRG (drg_dicziunari).
Forsa er insatge per vus:
Da Rest Giacun Dermont -
In dals pli vegls mitos enconuschents en la cultura occidentala è l’existenza dad unicorns. L’idea chi pudessan exister creatiras da tarabla talmain fantasticas giascha profund en la conscienza umana. I dà biologs che sustegnan ina tesa ordvart interessanta davart l’origin da quest mitos remarchabel.
Danunder deriva mo l’idea chi pudessan exister chavals cun corna? L’origin dal mitos da l’unicorn è bler pli vegl che las istorgias ed ils comics da Walt Disney ans suggereschan. En las tarablas da Grimm, che pon vegnir consideradas sco ierta culturala da gronda muntada, gieua l’unicorn già ina rolla impurtanta. Tenor la scienza archeologica n’hai mai dà in chavagl cun in corn, ma l’idea d’ina tala creatira da fantasia è probablamain bler pli veglia che quai ch’ins ha pudì supponir enfin ussa.
Savida che sa mantegna durant tschentaners
Ils frars Grimm n’ans indicheschan deplorablamain betg exactas funtaunas da lur istorgias. Malgrà las eventualas inspiraziuns fantasticas d’in dals frars „n’èn tarablas e mitos a la fin nagut auter ch’experienzas da la sort umana creadas e furmadas, dadas enavant entras ils tschentaners“ (E.Aeppli, Der Traum...). L’istorgia dal schnederin valurus cumpiglia in unicorn. Vuland attachar il schnederin resta l’unicorn pitgà cun ses corn en in bostg. Er ils filosofs grecs discurran d’unicorns.
Quant ipocritic (engl.: hypocritical) èsi en quest connex d’esser schocà da cumbats da taurs en las arenas da la peninsla iberica. I vegn tschessentà il fatg ch’ils taurs spagnols gaudan almain ina tratga d’auta qualità, er sch‘els vegnan mazzads a moda crudela. Il torrero Victor Barrio ch’è mort questa stad tras in culp d’in taur è vegnì surchargià postum cun gomias da glieud da l’entir mund. Er en Svizra hai dà talas reacziuns, tar nus, nua che la majoritad dals vadels masculins vegnan battegiads cul num „Mast“.
Fotografia: https://www.pexels.com (CC0)
Text: Rest Giacun Dermont, Cuira
Emprima publicaziun: 2016
►FA PART! Commentescha sutvart!
|
Da Michela Sutter (GiuRu) - Que es ils 25 meg. Auncha trais dis fin cha la scoula cumainza darcho. Plaunet tuornan tuots darcho da las vacanzas. Bgers sun stos in pajais esters, dalöntsch davent: in Indonesia, sün Bali u ill’America. Oters sun stos in Italia, Frauntscha, Spagnia e Germania. Bod üngün ho passanto trais eivnas a chesa. Il motiv per ir davent es suvenz l`ora, que saja memma fraid cò ill`Engiadina. Ed insomma, scha tuot ils oters sun davent, perche dess eau alura rester cò suletta? A vegnan paquettedas las valischs: «Chau Svizra!».
Cò tar nus a Samedan es que ün pô oter. Illa prüm`eivna da meg ho que nom per bgers iffaunts davent da la terza classa: «Chau mamma, chau bap!», ma na «chau Svizra». Ad esdarcho temp per il KiLa. Daspö bundant 30 ans ho quist champ da meg lö in differentas regiuns da la Svizra. Pudair giuver insembel aint il god, fer cuorsas sün plazzas da sport u schoglier ingiuvineras düraunt sairedas da quiz, que es be üna pitschna part da quelo cha dapü cu 50 iffaunts paun passanter.
Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Anc adina, era stgars trais onns suenter l’emprima publicaziun da quest artitgel. Damai ch’il temp da vacanzas, il temp da (forsa) puspè pudair viagiar, s’avischina, faschain era nus in viadi tras il DRG, ans deditgond a tschintg bels pajais che han laschà enavos lur passidas en la lingua rumantscha.
1. il Tirol
Per cumenzar giain nus be ina giada sur il cunfin grischun: or en il Tirol. Per tschertins po quai gia esser in lung, in fitg lung viadi. Perquai enconuschan il Grischun Central e la Surselva la locuziun «ir or dal mund ed en il Tirol» betg mo per ir fin sur cunfin, mabain en general cura ch’i va lunsch davent. Er a Ftan sani nua ch’il mund chala e cumenza, numnadamain «giò Martina, ingio chi glivra il muond e cumainz’il Tirol».
Gea, per tschertins po il Tirol propi esser quasi in auter planet. Ma per quels da Müstair èn ils Tirolais mintgatant pli dastrusch che quels da la Val «inaint»: els han numnadamain la varianta «ir or dal mond ed aint a Valchava».
2. la Cappadozia en Tirchia
Sch’i fan bancrutta en Val Müstair, lura vani però lunsch lunsch sur il Tirol or, fin en Tirchia, en la regiun Cappadozia. «Ir in capadozis» vegn duvrà per ir concurs ed er insumma, sch’insatge va a la malura. Ma betg mo cun la malura materiala van ins a capadozis, er ils umans en lur sgurdin corporal fan quai: «Nu gnin vegls e planet jaraini in capadozias.»
Ed a la fin dals quints n’èn las duas regiuns gnanc uschè differentas: omaduas, tant la bella Cappadozia sco la bella Val Müstair cun sia claustra da Son Jon, fan part dal patrimoni mundial da l’UNESCO.…»
3. Calcutta en India
Entant ch’ils Jauers van a frusta en Tirchia, fan ils Sursilvans il medem en India, a Calcutta. Per exempel dini a Trun, sch’ina vatga è ida a la malura: «La vacca ei ida alla calicula.»
Normalmain vegn Calcutta duvrà per trametter (u almain per giavischar) lunsch davent in conuman mulestader. Quel vegn lura tramess vers ost cun ils pleds: «Va alla calicutta!»; a Sumvitg vegnani tramess «a cantalicut», a Lavin «a calticuc», a Sent smaladeschani «cha’l ia in carlicuc!» ed a Schlarigna «vo impo in canicut!». Mintgatant vai però er en la direcziun cuntraria, vers vest: «Va toch en California!» Starmentus e detestabel stoi er esser là.
4. la Croazia
Entant che auters idioms balbegian, sbarbuttan u han simplamain la lieunga grossa, crabottan ils Valladers. In crabot ladin n’è lura nagut auter che in balbegiader. Er in uffant pitschen po esser in crabot. A Tarasp vegnan era numnads crabots ils peschs pitschnins, quels sut mesira. Quels na valan nagut. Perquai èn a Tarasp ils valanaguts era gist anc crabots. Ed il pir: in crabot n’è nagut auter che in Croat (derivant dal pled tirolais krawot, krawat per in Sloven) … Ed ussa pudais lignar, danunder che la cravatta vegn!»
5. l’Engalterra
Sco i para – almain tenor funtaunas lumnezianas – eran ils Englais ina naziun exposta a situaziuns dischagreablas. A Vignogn pudevi tunar suandantamain, sch’ina persuna n’era betg mo en embarass, mabain propi en ferma miseria: «Quel vegn aunc en fatalitads englesas, sch’ei fa aschia vinavon.»
Si Tujetsch clamavani percunter: «Als englenders vegnan!» Quai n’era lura nagina chavallaria che vegniva sur l’Alpsu. Na, uschia commentavan ils Tuatschins, sch’ils pors eran scappads da l’alp e vegnivan a chasa. En Engiadina ed a Scharans èn ils englais (la razza da portgs, bainchapì!) caracterisads uschia: «Ils anglenders: curts, gross, cugl grugn ansei.»
Text e fotografia: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: Fotografia: Gist dus pajais lontans sin ina pagina dal DRG. Cliccai sin ils nums per arrivar sin ils artitgels da la Capadozia u da la California.
Forsa er insatge per vus: