Da Romana Ganzoni - Pelplü suna la Romana, suvent suna üna Grischuna, e minchatant am sainta sco Svizra.

La duonna in ün cafè a Berlin am quinta, co ch’ella saja rivada da la Prussia da l’Ost a Heidelberg, co cha la famiglia haja laschà inavo ün bain chi d’eira stat tschientiners a la lunga in lur posesss, glieud richa cun famagls e fantschellas, s-chatschada, il bazegner d’eira ün commember activ illa NSDAP, quai disch’la avertamaing, ella saja statta üna poppina da desch eivnas, cur chi hajan stuvü mütschir, sün bratsch da nona, in ün tren chi saja collidà cun ün oter tren, frontalmaing. Passagers morts, passageras feridas, uffants, vegls, sang dapertuot, e sudats russ chi’d han trat sül tren. La duonna am muossa sias nattas vi dal culöz. Davo sajan ellas rivadas in ün chomp polac per quatter ons. La nona saja morta, ed ella haja pudü ir a star in Svizra per ün on. Il plü bel temp da mia vita, disch’la. Davo tilla hajan las autoritats tudais-chas missa in chasas dad orfens, fin cha’l bap chi nu sarà stat seis bap, ma il cusdrin da la mamma ed eir l’hom da la mamma, saja tuornà da la praschun ed haja fundà üna nouva famiglia chi’d ha fat trid cun ella – sia renta e sia paja hajan els però tut gugent, fin ch’ella saja scappada cun 21 ons. 

Sia mamma es morta il di da sia naschentscha, il funaral ha gnü lö ün pêr dis plü tard, la mattina es gnüda battiada sur il vaschè avert da la mamma. La duonna disch, a mai nu’m para tuot quai uschè trist, Dieu es meis bap, eu sun ün regal da Dieu, eir scha meis peis sun restats sfuormats, eu stuvaiva adüna trar aint s-charpas massa pitschnas dad uffants morts, perquai porta uossa be s-charpas da gimnastica. - La Svizra! Che bellezza! Eu sun ida in tschercha da la chasa da la famiglia in Argovia, ingio ch’eu staiva, davo 45 ons, che emoziuns! Ed eir meis dachasa in Prussia da l‘Ost n’haja chattà, a l’entrada dal cumün d’eira üna crusch cun landervi bindels da culur chi ballaivan aint il vent sco per dir: Ben tornata! Da tuot quai vuless ella scriver, forsa ün roman? El cumanzess culla mamma chi‘d ha pers a seis prüm uffant i’l ottavel mais, a Prag, cur cha’l cusdrin ed hom chi d’eira staziunà là, tilla ha büttada our dal tram pervi da schigliusia. La duonna ria sü per mai, üna bella duonna cun bunischma glüna. Ch’Ella am salüda la Svizra, disch’la, cur cha nus pigliain cumgià. Uossa am sainta sco Svizra. Pervi dal raquint da la duonna e perche ch’eu vess da salüdar la Svizra. Co as salüda ün pajais? Far ciao our da la fanestrina, sur l’Argovia, cuort avant co plachar a Turich? Star in schnuoglias sün ün prà da quai papal e bütschar üna minchületta?

Eu am saint sco Svizra, scha las vias a Paris, a Londra, a Genova ed a Berlin han nom sco martirs e cumbattantas da o cunter las grondas guerras dal 20avel tschientiner, scha amis e cuntschaintas, ma eir incuntschaintas in quels pajais am quintan lur istorgias persunalas, da lur confamigliars, vaschins, schi quintan da las sufrentschas dürant las guerras, las perditas, il tat chi’d es mort in praschun estra, lura am sainta sco Svizra. Scha la glieud a Londra gira cun papavers cotschens vi dal mantel, e sch’eu vegn sforzada in möd simpatic da cumprar üna broscha cun sü uschè ün papaver e da metter sü el per commemorar las victimas da las guerras, sch’eu pass pro l’asil per veterans – ün pêr veterans giran là cun crotschas -, lura am sainta sco Svizra, perche cha mi’experienza e noss’istorgia es ün cas spezial chi vain suvent admirà a l’ester, ma minchatant daja eir remarchas aggressivas, sco quella jada, cur ch’eu – unica estra  – d’eira in ün circul litterar in Italia, e cha la discussiun ha trattà l’emigraziun dals Taliauns e da las Taliaunas in Svizra davo la Seguonda Guerra mondiala. Mia preschentscha d’eira tuot in üna jada üna provocaziun, las persunas perschaintas han dozzà lur vuschs e drizzà lur rabgia e dischillusiun vers mai. Cha lur confamiliars sajan gnüts trattats malischem in Svizra, cha quella haja be profittà.

Eu nun am vaiva amo mai sentida uschè svizra sco quel di. Ed i nun ha güdà da dir ad els ed a mai svess, ch’eu saja ün’otra generaziun e cha cuolpa collectiva saja oramai...e cha eu persunalmaing...ed uschè inavant. Eu d’eira pertocca. Curius, o? Esser talmaing Svizra tuot in üna jada, sainza avair l’occasiun da salüdar quel pajaias o da dir tuot las culuors.

Text: R. Ganzoni, Schlarigna 
Fotografia: pixabay.com

Suonda LATABLA!

---

---

Forsa er insatge per vus: