Da Fadrina Hofmann - No Rumantschs vain ün grond avantag: Cun quai cha no eschan be pacs, ans inclegian eir be pacs. Quista lingua secreta po esser ün instrumaint rafinà....
Dürant la seguonda guerra mundiala ha l’Engiadinais Reto Caratsch lavurà a Berlin sco correspundent da la gazetta NZZ. Per dar inavant infuormaziuns delicatas comunichaiva’l per rumantsch culla centrala a Turich. Eir dürant la querra fraida gniva dovrà rumantsch sco lingua secreta. I’ls ons 1980 lavuraivan Rumantschs ill’ambaschada a Moscau ed els comunichaivan per rumantsch culla centrala in Svizra. Id es para i fich lönch fin cha’ls servezzans secrets han savü identifichar quista lingua. Quai eir pervi dals trics cha’ls Rumantschs dovraivan. Tanter oter masdaivan els ils differents idioms per irritar als agents. (funtana: Nouvo SRF)
Rumantsch – üna lingua secreta? Quella pussibiltà es consciainta fingià als uffants in Rumantschia. No vain in mincha cas fat adöver da maniera bod impertinenta da nos dun special. Ün insaj?
Piz gnif tort
Üna bunura d’inviern sül viadi vers il territori da skis Motta Naluns. Mi’amia ed eu sezzain cun ün hom ed üna duonna da la Bassa illa pendiculara e discurrin rumantsch. Ils turists sun inchantats e lessan savair scha no cugnuoschan eir ils noms da las muntognas in val. Natüralmaing. E lura cumainza la lecziun: piz gnif tort, piz fourachül, piz spüzzulent, piz tschücharöl... Ils turists as dan tuotta fadia da pronunzchar correctamaing nos pleds rumantschs. Che tun exotic, che bella lingua! Ils Zürigais sun be lods – e no mattas da var desch ons schloppain davopro bod dal rier.
Eir sün viadis sa esser il rumantsch ün agüd. No trais fradgliuns chattaivan adüna stupend cha ningün nun’s inclegia in pajais esters. Che cha no vain però constattà dürant ils ons es chi para da dar Rumantschs sün tuot il muond. E lura poja dvantar delicat culla lingua secreta. Amo ün insaj?
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Traplas rumantschas
Ün viadi sün üna gronda barcha. Il böt es il Peloponnes in Grecia. Mia sourina ed eu eschan pro’l pool cur chi riva ün hom gigantesc. Bun, forsa nun è’l in vardà gnanca uschè grond, ma per no uffants es seis buttatschun enorm impreschiunant. „Guarda pro“, discha a mia sourina, „scha quista balena aintra, lura va sura il batschigl cun aua“. Mia sour tschüffa il scuffel. Inaquella as volva l’homun e respuonda in bel vallader: „Ta di balena ed oter, tü leua noscha“. Tant da la lingua secreta ch’ingün nun inclegia.
Davopro n’haja fat l’experienza cha’ls üns sun fascinats dal rumantsch, cha oters as saintan dafatta attrats dals pleds melodics. E lura daja da quels chi s’algordan impustüt da l’istorgina da buna not chi gniva plü bod üna jada l’eivna per rumantsch „...und dänn hämar nüüt verstanda und händs doof gfunde“. Para cha quist trauma es pro tscherts amo adüna avantman e cha dafatta la prosma generaziun til ha surtut. L’ultim insaj:
Lingua scumandada
Stà 2016: Meis figl va per ün’eivna ad ün chomp da Battasendas surregiunal i’l chantun Lucerna. Ouravant survgnina tuot las infuormaziuns necessarias dals manaders. Üna frasa am fa star stutta. Id es scrit cha’ls uffants dessan far il bain da discuorrer tudais-ch sül areal dal chomp per cha’ls uffants da la Bassa nu’s saintan exlus e’s lamaintan da la lingua secretta. Ha! Eu sun schmorta.
Per finir meis excuors i’l muond secret da la lingua rumantscha be tant: In fuond stuvessan no esser plü consciaints da la valur da nossa lingua minoritaria. No tilla stuvessan dovrar da maniera plü intelligiainta. E no stuvain propi – mo propi – esser plü superbis da far part d’üna elita linguistica chi d’eira perfin üna jada capabla dad irritar servezzans secrets tudais-chs e russ.
Text: F. Hofmann, Scuol
Fotogragia: Nouvo SRF
*In "La columna" descriva Fadrina Hofmann mincha mais quai chi occuppa e movainta ad üna schurnalista e mamma in Engiadina.
Suonda LATABLA!
-
5 giadas quatter paraids Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. Nossa lingua è noss da chasa, uschia in bonmot.…
15 da december 2021954 giadas -
5 giadas sco chaun e giat Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E ch’i dat nundumbraivlas locuziuns e proverbis cun animals, quai…
04 da november 20211050 giadas -
Ursina – ina vusch che connectescha corp ed olma Da Benedetto Vigne - La chantautura sursilvana sesenta a Turitg ans surprenda cun ses segund portatun cumplessiv, l’album «When I Let Go».…
-
5 bels nums dad umens Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus. E che nums rumantschs èn bels, quai san era…