Da Chanel Monn (Victura Plima d'Aur/Pledpierla) -

In trest e stentus di ei puspei inagada ius alla fin per Achmet. Achmet ei in buob da 14 onns. El arriva dalla Siria. Muort uiaras e carplinas en siu liug d’origin ein el e sia famiglia fugi ord quella tiara. Cun bia cletg han els surviviu quei liung viadi, ch’era adina accumpignaus da temas, sgarschurs e quitaus.

Ussa ein els arrivai en la Svizra, meglier detg a Glion. Els habiteschan en ina pintga casa datier digl uaul. Achmet ei il vegl dils quater fargliuns. Mintga di viseta il buob cun ses fargliuns la scola a Glion. Pervia da pintgas tochen neginas enconuschientschas dil lungatg romontsch, eis ei principalmein per el fetg grev d’anflar il contact cun auters affons da sia vegliadetgna. Aschia ha el aunc pli grondas retenientschas da sedar giu cun il niev lungatg. Suenter entgin temps ha el aunc adina breigias da s’integrar en scola. In motiv ei era ch’el ha in’autra colur da pial che tut ils auters. El ha ina pial brina sco ina tschugalata.

Mintga damaun cura che Achmet arriva en scola auda e vesa el gia da lunsch co ses conscolars fan beffas dad el e tilan grimassas. Quei tucca el profund el cor. El sa buca capir da ses concarstgauns, daco ch’els tracteschan el aschia a quella moda macorta. Con bugen havess Achmet enzatgi da tschintschar da ses quitaus. Cun ses geniturs vul il buob buca tschintschar sur da ses problems, perquei ch’el ha tema, ch’el fetschi aschia aunc pli bia quitaus a ses geniturs. Ei maunca zun fetg ad el d’anflar enzatgi en sia vegliadetgna per saver parter ses quitaus e problems. Tochen ussa ha el aunc anflau negin per saver parter ses problems.

Il pli bugen passenta il buob dalla Siria siu temps liber ora egl uaul. Leu sa el seruasar ed emblidar tut ses quitaus. El ei libers, sto tedlar sin negin e sa fa quei che para e plai ad el.
Cura che la famiglia d’Achmet ha cumprau la casa ha el giu il cletg da survegnir ina combra mo per el, mo sco quei fuss buc aunc avunda, ha la combra finiastras grondas sco vitrinas che meinan la vesta direct all’entschatta digl uaul.

In di, cura ch’il buob mira pli exact da finiastra dalla combra viadora, engarta el ina curiosa plonta che porta ella roma ina caussa misteriusa, surtratga cun ina teigia alva. Quella caussa misteriusa attrai el. El cuora plein euforia ord sia combra, tila en in pèr calzers e la giacca e camina encunter igl uaul. Cura ch’el stat sut la plonta gigantica entscheiva siu entir tgierp a tremblar. Achmet trembla sco ina caglia. El vegn tut confus e fui encunter casa.

Gnanc diltut aunc dad esch en, entscheiva el a clamar plein furia ses geniturs. Lez tratgan naturalmein ch’enzatgei nunprevisibel seigi schabegiau cun lur affon. Achmet raquenta tut quei ch’el ha engartau ora egl uaul a ses geniturs. Il bab motivescha el da turnar anavos tier la plonta gigantica e discuvierer il misteri alv. Enaquella ch’il bab tschontscha ora quei, cuora Achmet gia plein euforia dad esch ora en direcziun uaul.

Cura ch’il buob semetta per la secunda ga sut la plonta gigantica en, schabegia nuot. Gnanc in cavegl semuenta, ei schabegia semplamein nuot. Achmet sa buca capir, co quei sa esser pusseivel. Plein marveglias e cun cor battent reiva el sin la plonta. Ussa ni mai ! Zac, e naven ei la teigia alva! Tgei egliuns! Uau, siemiel jeu? El fruscha ses egls e tuorna a mirar. Buca da capir, aschia ina surpresa!

Ina tegia da lenn sezuppava sut quella teigia alva. Achmet entra precautamein en quella tegia. Il buob sesenta immediat bein lien e sco da casa ella Siria, pertgei leu haveva el era aschia ina tegia da lenn.

Sco adina puspei va Achmet sin giavisch da sia mumma ora egl uaul ad encurir ina jarva rara e speciala per far te. Il buob haveva oz negin plascher da far quei pign survetsch per sia mumma, pertgei ses patratgs eran mo vid la tegia da lenn. Achmet patratga : Quei di sa mo pli vegnir megliers.

Cura ch’il buob ha liquidau siu pensum fa el aunc spert in stop avon sia plonta giganta che porta la tegia da lenn. Arrivaus sisum, metta el las jarvas giun plaun e gauda la biala survesta.  El observa las vaccas ch’ein vi da tschella vart dalla val e pasculeschan. Tier els ella Siria pretendan ins, che sch’ins vesi ina vacca, lu astgien ins giavischar enzatgei.

Achmet giavischa ch’ei detti aunc ina biala surpresa entochen sera. Strusch finiu da giavischar,  schabegia enzatgei nunprevisibel, el engarta in péz alv ch’ei zuppaus denter ils caglioms en. Achmet ha immediat descendiu la giganta plonta. Sias marveglias cuoran bunamein ordavon ad el.

Il buob dalla Siria ei mo pli dus meters naven da quella scuvretga. Tec a tec s’avischina el a quei péz alv. Achmet liberescha il péz alv dallas caglias e la draussa. Pli bia ch’el fa liber e pli bia alv ch’ei vegn neunavon. Achmet ei tut perplex ! Uau ! Quei ei gie in aviun senza motor. El ei tut surstaus e sa buca capir siu cletg. Quei di ei veramein gartegiaus.

L’auter di en scola ei Achmet vegnius sissu ch’ei detti ina fiasta tradiziunala dil vitg. Gest suenter che la scola ei finida, cuora il buob a casa per refrestgentar e preparar siu aviun senza motor. Uras ed uras da siu temps liber ha Achmet investau en quei grond project da pinar siu aviun senza motor.

Il buob selegra gia dapi dis sin quei di extraordinari. Finalmein eis ei aschi lunsch. El ha transportau siu aviun senza motor sisum il crest, per saver sgular sur ils visitaders dalla fiasta dil vitg vi. La glieud fa egliuns, cura ch’ei vesan a sgulond sur els vi in aviun ed els sedumandavan, tgi che quei sappi pomai esser.

Setschentond igl aviun enconuschan els plaunsiu il menader digl aviun. Tgi havess cartiu, ina tala prestaziun, e lu aunc da tgi. Achmet ? Gie, veramein Achmet !

Tuts che s’avischinan per gratular ad Achmet per quella gronda prestaziun e contemplar igl aviun. Schizun ses conscolars han puspei vuliu sedar giu cun il buob, pertgei el haveva fatg gronda impressiun ad els.

El ei aschi cuntents e ventireivels ch’el ha anflau quei aviun senza motor che ha aschia gidau el a vegnir pli datier alla glieud dil vitg.

Els tracteschan il buob sco sch’el fuss ina legenda.

Ei quei buca stau in di da narr ?

Text: Chanel Monn

Suonda LATABLA!

Da Jasmin Cabernard (Victura Plima d'Aur/Pledpierla) -

Ei era ina gada ina buoba che haveva num Martina Camenisch e haveva otg onns. Ella haveva aunc treis auters frars il Leonard che haveva 9 onns ed il Fridolin che haveva 11onns ed aunc il Serafin che haveva 16 onns. Ella era Ia suleta buoba en sia famiglia. La Martina haveva fetg bugen tschuts. II Guido siu padrin saveva quei. Perquei ha el envidau en sia figliola Martina ina sonda a mirar ils tschuts. La Martina ei ida vi e ha immediat viu in bi tschut. La Martina ha dumandau: "Astgel jeu ira cun quei tschut alla exposiziun giu Muster?'' ll Guido di: "Gie secapeseha che ti astgas denton stoss ti vegnir vi mintga di e trenar en il tschut Leo ed el sendisa en vi da tei". La Martina di: "Gie jeu vegnel vi mintga damaun e mintga sera e dundel guoter ad el sche quei ei bien per tei". ll Guido di: "Gie tochen damaun vi da mesa las otg sche quei ei bien per tei". La Martina di:" Gie quei ei fetg bien tochen damaun". La Martina sa gnanc durmir endretg quella notg.

Uauterdi

La Martina ei l'auter di levada dallas sis perquei ch'ella era aschi nervusa dad ir vi tier siu padrin il Guido. Ella ei spert setratga en e leva ir vid mesa las siat ord casa Iu ha Ia mumma detg: "Ti stoss buca ira gia ussa ord casa perquei che ti has per fatg giu mesa las otg cun tiu padrin ". La Martina ha spitgau tochen las siat e Iu ha ella dumandau Ia mumma:" Astgel jeu ussa ir vi tier miu padrin?" La mumma ha detg:"Gie ussa astgas ir". La Martina ha buca spitgau minuta dapli ed ella ei ida vi e dad esch ora. La Martina era en tschun minutas vi tier siu padrin. II Guido era gest vid dar da magliar alias nuorsas. La Martina ei ida e dumandau siu padrin:" Nua ei il guoter per il tschut?" il Guido ha detg: "EI ei en miu auto sas ir ora per el e sche ti vulas astgas ti era dar num al tschut." La Martina ei ida ora per el e ei ida si tier siu tschut e ha dau num ad el Leo e dau guoter dil Leo. ll Leo leva all' entschata buca beiber guoter sche Ia Martina tegneva il guoter. Denton alla fin ha el bubiu guoter sco sche siu patrun il Guido dess guoter ad el. Ed aschia eis ei iu tut tschellas 5 jamnas che Ia Martina ei ida vi tier siu padrin il Guido.

Exposiziun

La Martina ei ida all'exposiziun giu Muster cun il tschut Leo. II tschut Leo leva buca star tier Ia Jasmin d'exposiziun Iu ha il padrin mussau in tric alla Martina. II tric era da tener il guoter enta maun. II tric ei gartegiaus el vegneva Iu tip top suenter e alla fin ha ei dau ina rangaziun. Eis dus ein vegni ils emprems. Sco premi ha ei dau in rispli ed ina medaglia da veider cun scret si Exposiziun da biestga Sursassiala e malegiau si ina vacca e ina nuorsa ed in tschut. II tschut Leo ha survegniu sco premi dalla Jasmin aunc in guoter cun pugn fein.

Text: Jasmin Cabernard

Suonda LATABLA!

Da Donata Ernst (Victura Plima d'Aur/Pledpierla) -

Puspei inagada ina notg che negin saveva durmir. L'entira notg ha ins mo udiu la tuis da Chioma ed ils pass da mumma. Mia sora ei fetg malsauna e tuoscha adina saung. Nus stein a Kenia (Africa) e havens buca raps per il meidi. Il bap ei fugius ed ussa essan nus pauper vidlunder. Nus tuts savein che ei va buca pli ditg, ils dacos dis da Chioma ein vegni. Baud la daman splunta enzatgi vid nossa porta. Jeu level ed arvel. In um stat avon mei cun entamaun ina brev per Chioma stat scret. Jeu sperel ch'igl ei ina buna novitad. Chioma ha bugen brevs ed arva ella spertamein. Ina massa bustabs ein sin il fegl. Negin da nus sa leger! Spert cuorel jeu tier nos vischins, els san leger. Suenter ch'jeu hai supplicau els da vegnir vi e leger la brev teidlan tuts cun grond interess. Ella brev stat:

Preziada Chioma!

Nus havein intervegniu che Vus essas fetg malsauna, in medicament encunter dat ei peplorablamein buc. Mo nus essan in'organisaziun che fa enzatgei cun affons malsauns. 1 di ostgas ti Chioma viver en tes siemis. Ti sas veser stars, marcaus, animals, auters affons…L'organisaziun vegn persunalmain sperasvi! L'organisaziun: KKih

Tuts selegran per Chioma, ella il pli fetg. Il proxim di arriva. Puspei scalina ei baud. In um stat avon la porta. El vesa ora aschi cars ed el damonda sche Chioma stetti cheu. Jeu clomel Chioma ed ella cuora tier mei e lu ha ella aunc detg adia a nus, forsa ei quei la pli davosa gada che jeu vesal ella! Ella ei inda, eu dun il plaid a mia sora. Jeu, Chioma sun tresta dad ir naven, forsa sundel jeu gie morta. Jeu astgel denton buca petertgar vrida quei schiglioc gaudel jeu buca il di. Igl um porta mei el auto dall'organisaziun. El ei interessaus vid quei che jeu less far oz. La damaun ei igl Europapark vidlunder, suenter 5 onns eis ei finalmein in di che jeu sai haver plascher! Il meglder ei denton che jeu vesel autras mattatschas ch'ein era malsaunas e nus vegnin sco amitgas. Ina ch'jeu hai empriu d'enconuscher ha num Luna. Ella ha canzer ed ha si ina perucca, mo ella ei u cara! Pli tard giaveschel jeu ami da sgular cun Luna. Ed ei va! Nus vegnin ligai cun ina tschenta vid il venter, ils peis e vid ils mauns. Juhuiii!!! Jeu sgolel aschi datier dil plaun e sdremel il pastg.

Wow. Quei ei aschi bi! Il di vegn gleiti ad ir a fin, perquei dat ei ina party e tuts saultan ed han legher oh els aulzan e portan mei. Ei fa guezcas. La sera mein nus tuts a letg. Jau vegnel tut staungla e sedurmentel. Avon mei ei ina scala dad our. Jeu mon treis scalems ensi e leu ei ina porta. Jeu avrel quella. Ina entira mar da neblas da tuttas colurs sgolan avon mei. Jeu sesal sin ina. Igl ei aschi lom. Plaunet sgola la nebla sin ina sesla da neblas. Jeu mon ensi ed avon mei stat enzatgi e di

"Bainvegni el paradis!"

Text: Donata Ernst

Suonda LATABLA!

Da Flavia Hobi (GiuRu) -
Ch’il chalender d’advent gida dad embellir – cunzunt als uffants – ils dis fin Nadal n’è betg nunenconuschent. L’emprim chalender d’advent è naschì l’onn 1908 en Germania, concretamain a Minca. Quai grazia al litograf Gerhard Lang tras animar ils uffants da tagliar or 24 maletgs per lura tatgar si quels. Pir dapi ils onns 50 datti ils chalenders d’advent uschè sco nus enconuschain els, cun portas e dultscharias ch’èn tar in u l’auter forsa pli spert davent che quai che la festa da Nadal è qua.

Sper ils chalenders d’advent datti era anc insatge auter per dumbrar ils dis fin Nadal. Mintg’onn fa i surstar quant bels cranz d’advent che vegnan creads - jau sezza hai ni la pazienzia ni il talent da far quai. Oriundamain ha il cranz d’advent sias ragischs el onn 1839, quai pervia dal teolog e pedagog Johann Hinrich Wichern. Dapi 1833 ha el manà la chasa cun il num „Das Rauhe Haus“, ina fundaziun per uffants socialmain disfavurisads. Per scursanir als uffants il temp fin Nadal aveva Wichern in’idea. El ha prendì ina roda da lain e creà igl emprim cranz d’advent cun 19 chandailas pitschnas da colur cotschna per ils lavurdis e 4 grondas chandailas alvas per las dumengias.

Pli tard ha Johann Hinrich Wichern quai lura fatg sin in rintg da lain, il qual ch’el ha onns suenter anc ornà cun daschs. Il verd dals daschs stat sper la vita era per speranza. En bleras culturas vala il cranz sco simbol da victoria e cun il cranz – u eba la victoria – sa mussa era la glisch, represchentada tras las chandailas. „Das Rauhe Haus“ che porscha tgira e furmaziun per carstgauns en ed enturn Hamburg exista per cas anc oz, e là vegn era celebrà il temp fin Nadal cun il cranz d’advent original sco da ses inventader (www.rauheshaus.de).

E sche la 4. chandaila brischa stuess lura era bainbaud arrivar il bambin – tut tenor il pled latin „adventus“ u per rumantsch „arrivada“.

Text : F. Hobi, GiuRu
Fotografia: www.pixabay.com

Suonda LATABLA!

Ina poesia da Petra Dietrich (GiuRu) -

 

Ina féffa neiv ha curclau la tschema
ei setschentada cun ina levezia d’ina plema.
Uaul, vallada e cultira
paran d’esser mitschai dall’alvira.

Feglia cotschna, melna ni brina
schaian sut ina cozza da purgina.
Tarlischont suenter la luada,
nova veta ei vegnida inspirada.

Igl atun cun sia bellezia
ei sc’in segn da noblezia.
Sia naturalezia dueis ti nazegiar
e buca digl unviern gia garegiar.

 

Text e fotografia: P. Dietrich

Suonda LATABLA!

Dad Uolf Candrian(Giuru) - Catalugna ha votau. Jeu sun staus el settember el Priorat, ina part dalla regiun autonoma Catalugna. Leu vegn tschintschau catalan. Ei dat denton aunc duas autras regiuns che discuoran catalan. Valencia e las inslas balearas. Sch’ins va denton en vacanzas en quellas regiuns eis ei grev da tschintschar catalan. Sch’ins ei jasters midan ils indigens gia da bial’entschatta sin spagnol ni castiglian. Semegliont sco tier nus cul tudestg. Sch’ins vul uss denton emprender catalan e rispunda per catalan san ins esser segirs ch’ins stat avon in Spagnol. Aschi pauc sco ins sa differenziar da tgei part ch’in Svizzer vegn mo cul veser.

Tgei che fa ora tgi ch’ei Catalan e tgi buc ei sco tiel romontsch il lungatg e per gronda part buca l’etnia. Ordeifer silla tiara vegn plitost manteniu il lungatg era sch’il center cultural ei Barcelona. Scret vegn era aschia sco ins tschontscha ella capitala da Catalugna. Nus Romontschs sereferin era a Cuera sco nossa capitala. Fuss ei pusseivel da votar ch’il Cantun Grischun banduna la Svizra ni scammonda quei era nossa constituziun? Ina votaziun fuss legitima en Svizra.

La linguistica daventa tier in politicum – er en Rumenia

Jeu sun quella stad staus en differentas tiaras cun minoritads etnicas e linguisticas. Aschia hai jeu visitau el fenadur Bucarest. Jeu vai saviu durmir tier ina camerata ch’ei Aromuna e viva ella capitala rumena. Ils Aromuns ein buc acceptai sco minoritad, il lungatg aromun vegn vesiu sco dialect rumen. Quei ei semegliont alla situaziun dils Lumbards che tschontschan “dialetto” en Svizra. Il lumbart ei buc in agen lungatg latin mobein ina variaziun dil talian. Ei quei propi aschia? La linguistica daventa tier in politicum.

Biars ein incantai sch’ins gi ch’ins tschontscha romontsch.

Simintgacass datti en Rumenia aunc autras minoritads. Lipowans che discuoran russ egl ost, el sid vegn paterlau bulgar ed a Transilvania el nord vegn tschintschau tudestgs ed ungares. Tradiziunalmein discuora la Valachia rumen. Per rumen ha quella regiun num “Tara Rumanesca” e quei indichescha che la tiara sauda tier quels che discuoran rumen aschia sco la Tumleasca sauda tier Tumegl. Il problem ei denton che l’entira tiara porta il num d’ina gruppaziun. Biars ein incantai sch’ins gi ch’ins tschontscha romontsch. Jeu hai denton era dumandau tgei ch’els tratgan dalla minoritad ungara en Rumenia. Quei ei gest ina minoritad ch’ei sin via da daventar commembra dalla YEN, la cumminonza da giuventetgnas minoritaras dall’Europa che la GiuRu ha confundau. Tuts ch’jeu hai dumandau han rispundiu che quels dein viver en lur tiara ed hagien piars nuot a Rumenia pertgei per part sappien quels gnanc rumen e seigien arrogants viers auters. Che quei ei buc il cass hai jeu anflau ora el tren. El tren viers l’Ungaria sesevel jeu cun duas Ungaresas el tren. Silla duana denton han ellas omisduas priu neunavon lur pass rumens. Lu hai jeu priu la caschun e dumandau ellas sur da lur situaziun, pertgei uss savevel che nus tschintschein silmeins in lungatg cumineivel.

En Spagna ei la situaziun semeglionta.

Ils Catalans sesentan buca dacasa en Spagna. Els era quels che fan enorm attent sin numnar ils Spagnols Castiglians. En Svizra ei quei auter. Nus havein il cantun Sviz, denton ei quel beinintegraus denter 25 auters cantuns equivalents aschia che buca quels da Sviz vesan sesez sco megliers svizzers e tschels sesentan buca discriminai entras quei num. Era cu nus udin “Frontscha” patertgein nus vid Franzos che discuoran franzos. Ei dat denton Bretons, Occitans e Francoprovenzals. La tema che quellas tiaras savessan dar dapart entras moviments da gruppaziuns minoritaras ei cheu. Ils Catalans vesan sesez denton buca sco minoritad. Els ein cun 12 milliuns denton procentual paucs silla peninsla iberica. Ils Spagnols sesentan attacai entras il referendum encunter lur patria. Sch’ins vul evitar separaziuns fuss ei da reponderar da crear in stadi successur per la tiara Iberica. Pertgei il stadi actual dumogna buca d’unir e risguardar tuts pievels e da surmuntar las differenzas senza malduvrar la pussonza statala. En autras tiaras sco en Tiaratudestga vegnan tschels lungatgs ozilgi pil pli acceptai bunamein aschi bein sco nus Romontschs en Svizra. La polizia stat silla fallida vart cura ch’il pievel sedosta – fuss quei buc era en Svizra aschia?

90% dallas vuschs ein per separar dalla Spagna.

Impurtont ei da menziunar tgei ch’ils Catalans han dumignau malgrad intervenziuns dil stadi. La mesadad dils habitonts ha dau giu lur vusch era sche quei era en biars loghens buca pusseivel. 90% dallas vuschs ein per separar dalla Spagna. Da tschellas tiaras europeicas stuess uss vegnir fatg squetsch silla Spagna, pertgei quei ei buc ina democrazia. Ei dei da votaziuns normalas e lu san ins era respectar quella decissiun – sche la participaziun ei aschi aulta sco ussa – e mirar anavon cun discuors enstagl cunflicts armai. Ils Catalans siemian numnadamein d’in niev stadi senz’armada.

Text e fotografia: U. Candrian, GiuRu

Suonda LATABLA!

Dad Angelica Augustin (Giuru) - Davent digls 6 anfignen igls 13 d’avost on quatter commembers dalla GiuRu gia l’onour da represchentar la Rumantscheia agl festival da diversitad a Danzig an Pologna. Ansemen cun ameis dad otras minoritads linguisticas d’Europa vainsa “celebro pluralissem” durant en’emda. Chest motto è nia digls organisatours dalla occurrenza, numnadamaintg dalla YEN. La YEN è l’uniun tetgala da minoritads linguisticas europeicas e quatter u tschintg gedas ad onn organisescha l’uniun occurrenzas per giovnas e giovens tgi discorran en lungatg minoritar. Lungatgs minoritars èn pero betg angal tals scu rumantsch, fris u sorb. Tudestg so er esser en lungatg minoritar, sch’ins totga per exaimpel tigls «Tudestgs an Russia» u tigls «Tudestgs an Danemarc». Cò discurrignsa pitost da minoritads politicas tgi da minoritads lingusticas, ma igl lungatg ins sogl naturalmaintg betg excluder.

 

La minoritad tgi nous vagn visito an Pologna èn igls Caschubs. Igl caschub è en lungatg slav tgi vign discurria da radond 108’000 persungas tgi veivan surtot agl sid ed agl vest da Danzig.

 

Ossa, tge vainsa fatg exact durant chell’emda a Danzig? Egn u l’oter pudess bagn pansar tgi vegians angal bavia gervosa, cunchegl tgi en mez liter custava angal dus francs... Na na! Nous vagn er luvro. Enqualtgigns on dessignia, oters on preparo en teater, en pêr on fatg curts videos per rachintar istorgias persunalas da gliout tgi pitescha perchegl tgi èn part d’ena minoritad e la quarta gruppa ò pruo da sviluppar ideas per migliurar las situaziuns dallas minoritads ainten lour teras respectivas. Sonda, igls 12 d’avost ò alloura gia li igl effectiv «festival da diversitad» e lò vainsa preschento igls dessegns, igl teater ed igls videos tgi vevan naturalmaintg tots da far cugl tema «minoritads». Cun chel festival vainsa pruo da far attent igl public dalla existenza e digls problems dallas minoritads europeicas. Per contanscher tanta gliout scu pussebel, ò l’occurrenza gia li anmez igl martgea da Hel, en li fitg turistic.

Er a Danzig vagn nous pruo da tschiffer l’attenziun dalla gliout, e chegl gio en pêr deis avant igl festival final. Cun bandieras e canera ischans ias tras igl martgea vigl da Danzig. Cò è igl intent nomer egn sto da rimnar tantas sottascripziuns scu pussebel per en’iniziativa tgi duess migliurar las situaziuns dallas minoritads dalla UE (Minority SafePack Initiative). Er schi nous Rumantschs ischan betg pertutgias da chella iniziativa, ègl tuttegna sto en bel sentimaint per nous quatter da saveir tgi fetschans ensatge pigls noss ameis dalla UE. Cura tgi levans gio prest puspe turnar tigl noss albiert, vainsa anc antupo en Sursilvan tgi veva fatg stem dalla bandiera dalla GiuRu! Chegl tignaronsa anc andamaint en mumentign...

 

Sper la blera “lavour” vagn nous pero er gia fitg legher ansemen ed amprandia ena massa dalla cultura dad otras minoritads. Ena seira ò per exaimpel mintga minoritad musso agls oters ensatge spezial dalla sia cultura: canzungs, solts, gis... Lò vessan nous Rumantschs gugent musso en solt rumantsch tradiziunal...ma igl saltar vainsa gia da surlascher a minoritads cun otra taimpra.

 

Plaschia igl migler ò a me igl de d’excursiun noua tgi vagn tranter oter visito igl museum da solidaritad ed ena vaschlareia caschuba. Aint igl museum da solidaritad vagn nous surtot amprandia bler dalla Revolta da Danzig digl 1970. E la vaschlareia caschuba am ò fatg impressiun perchegl tgi cò fò gio davent da 200 onns la madema famiglia cuppas, crugs, cuppegns e bler oter or dad arschiglia. Momentan ènigl tar la 10avla generaziun! Alla fegn lessa deir tgi ia sung stada fitg incantada dalla gliout tg’ia va antupo. Ia sa betg cura tg’ia va la davosa geda pudia reir tant durant en’emda ed aveir tants bungs discurs. Gl’è sto la mia amprema occurrenza dalla YEN, pero franc betg la davosa. Oh! Naturalmaintg anc ensatge. Pudez angivinar treis gedas tgi tgi vagn antupo aint igl eroplan anavos an Svizra... Exact! Igl noss nov amei sursilvan inclusiv famiglia.

Text e fotografia: A. Augustin, GiuRu

Suonda LATABLA!

Dad Alina Müller (Giuru) - No problem! La soluziun es in vicinanza. Bun, forsa nun es quai uossa la surpraisa dal tschientiner cha las schanzas per cumanzar üna relaziun sun tendenzialmaing plü grondas schi’s es dastrusch ad inchün, co sch’el viva da l’otra vart dal muond e vus nu vaivat amo mai discurrü insembel (ma eir lura daja natüralmaing la pussibiltà da’s gnir a cugnuoscher e s’inamurar, sainza dubi). Tü est forsa romantic e pensast chi detta precis ün uman chi‘d es fat per tai e chi gnia be che chi vöglia, plü bod o plü tard as inscuntraivat. Destin halt. Eu nu di chi nu saja uschè, ma minchatant as stoja tour quella roba svess in man. E quai as faja seguaintamaing:

 

1. Tschercha üna flomma

Cun la dumonda co ch’el o ella vess dad esser nu’t possa probabel güdar. Forsa füssa bun da verer ch’el haja ün bun caracter, cha la persuna saja eir amo single, haja gugent giats, haja ün bun gust da büschmainta o che eir adüna. Ma a reguard la dumonda ingio ch’el stuvess viver at duna ün bun cussagl: ideal füssa scha la persuna giavüschada stess in tia vicinanza. Ün stüdi ha nempe muossà cha congualà cun la quantità da partenaris potenzials chi dess sün tuot il muond ans tscherchaina fich suvent inchün chi viva illa listessa cità. L’on 1932 ha chattà oura James Bossard cha 80% dals pêrins chi sun maridats derivan tuots duos da listessa cità. Bun, i’s sto eir admetter cha dal 1932 d’eira quel temp sulvadi sainza Tinder, Badoo, Lovoo e co. Forsa s’ha quai müdà ün pa ils ultims ons ed il radius per chattar nouvs partenaris s’ha ingrondi.

Apps da dating

Apropos: scha tü est ün fan dad apps da dating, lura stuvessast resguardar a reguard tia fotografia sün teis profil il seguaint: sco hom verer da far üna fotografia da tai ingio cha tü nu riast, nu guardast directamaing illa camera e schi‘d es pussibel füssa ideal scha tü tegnast sün bratsch üna bes-cha (forsa ün härzig giattin?). Scha tü est üna duonna para da funcziunar il meglder scha tü guardast aint per la camera e muossast teis decoltè. Quai nun haja s’inclegia testà svessa. Na, mai fat da quella roba! Quai ha muossà ün stüdi scientific. Dating online para implü eir dad esser plü lucrativ per homosexuals chi tscherchan üna ferma relaziun co per heterosexuals. In ün stüdi chi‘d es gnü fat in America e chi ha dumandà a pêrins chi s’han impras a cugnuoscher tanter il 2007 ed il 2008, s’haja muossà cha quai es capità pro 70% da las relaziuns homosexualas online. Pro‘ls pêrins heterosexuals d’eiran percunter be 22% chi s’han imprais a cugnuoscher online. Voul dir, schi’s less esser raziunal, scha tü est homosexual: piglia oura teis telefonin. Scha na: bütta davent tuot ils s-chierps electronics e va oura i’l muond e tschercha là üna persuna adattada.

2. Guarda dad esser suvent a la zoppada in sia vicinanza

Retscherchas psicologicas han muossà: plü suvent cha no vezzain o dudin alch e plü gugent cha no vain quai. Quel fenomen as muossa pro melodias, fuormas geometricas, vistas e probabel eir pro tai e tia grond’amur. Il meglder da es, cha a la persuna nu’s sto gnanc’esser consciainta sch’ella t’ha fingià vis suvent, i basta scha quai capita i‘l suotconsciaint. Moreland e Beach han fat ün stüdi davart quel fenomen. Els han fat ün stüdi cun quatter duonnas chi guardaivan oura sco studentas. Dad üna hana be fat üna fotografia, las otras sun tschantadas obain tschinch, desch o quindesch jadas in üna prelecziun da psicologia. La fin dal semester han Moreland e Beach muossà als oters students da quella prelecziun, chi nu vaivan dat bada activmaing a las duonnas, fotografias da las quatter e tils dumandats quant attractivas ch’els tillas chattan. Quella chi‘d es statta quindesch jadas a la prelecziun es gnüda valütada sco la plü attractiva da tuottas, quella chi nu d’eira mai ad üna prelecziun da psicologia hana valütà sco la plü pac attractiva. Voul dir: prouva da laschar cruschar vossas vias uschè suvent sco pussibel e voilà: el o ella at chatta güsta plü attractiva.

3. Far müdada ill’abitaziun daspera

Nun haja amo funcziunà cun vo duos? Lura esa temp per la masüra dad ultimo ratio: tü stoust gnir seis vaschin respectiv sia vaschina, i’l meglder vast a star güst in l‘abitaziun daspera, quai ha il plü grond effet. Leon Festinger ha chattà oura cha aint in üna chasa da students es la schanza da gnir amis dubla uschè gronda schi’s vivaiva porta a porta sco schi’s viva a duos portas da distanza. E dad ün’amicizcha esa be plü amo ün pitschen pass fin ch’ella o el bada cha tü est sia grond’amur, nevaira?

4. Restar suletta e cuntainta, tada!

Cun tour in consideraziun tuot quel temp, tuot quellas fadias e resursas finanzialas ed energeticas cha tü vessast da far per s-chaffir quella vicinanza fisica as vegna sainza dubi a la conclusiun:

I nu vala la paina.

Fa ach chi’t fa plaschair! Va in viadi! Gioda tia libertà! Plü bod o plü tard chattarast mr. o mrs. right (eir sch’el o ella viva cun üna schanza dad 80% in tia cità). E scha na: retscherchas muossan cha glieud chi nu d’eira mai maridada as sainta main suletta co glieud chi‘d es divorziada. Guot, glieud chi‘d es amo maridada as sainta il plü pac suletta, ma quai es in quist lö propi be ün pitschen detagl, o brich?

Text e fotografia: A. Müller, GiuRu

Suonda LATABLA!

Geart Tigchelaar è commember da la FYK, l’organisaziun frislandaisa per Kontacts Ynternaziunals Frieslandais e Dorgham Khatib è stà cun ina collega che ha imprais a conuscher giuvenils da la GiuRu a chaschun d’in seminari da la YEN. La YEN è l’organisaziun tetgala da giuventetgnas minoritaras en l’Europa. Ils proxims eveniments interculturals da la GiuRu han lieu en l’Irlandia nua che Indra-Maria Decurtins è s’annunziada ed a Gdansk/Danzig en Pologna nua che il festival da diversitad 2017 ha lieu. Bun divertiment cun leger e guardar las impressiuns da dus contacts che èn sa dats sur la GiuRu

Da Dorgham Khatib, Haifa. Translaziun dad Uolf Candrian (Giuru):

Ei era in schabetg ch’jeu sun vegnius pertscharts dall’existenza dil lungatg romontsch. Jeu fuvel sin in viadi atras l’Europa cun mes dus amitgs Lennart e Mets, nus eran i cugl auto ell’Italia e per turnar havevan ei proponiu dad ir atras la Svizra. Aschia che nus essan arrivai sur il Lucmagn e gia igl emprem vitget era l’adressa indicada.

Nus eran ad Acla, nua che jeu hai empriu d’enconuscher Rita, Dominic, Uolf e Nadja che han raquintau da l’historia da quei liug e da lur lungatg. Jeu sesentevel immediat dacasa en quella casa vegliurda e la natira da quella cuntrada ei immens tschaffonta. Il gi sisu essan nus ir al Lag la Cauma. Quei ei stau avon dus onns, mo jeu raquentel aunc oz l’historia da quei viadi.

In auter schabetg eich’jeu hai tratg en avon in pèr gis quels jeans ch’jeu havevel cun ell’Europa. El sac da quels hai jeu anflau in verd rodund taccader* cun scret si “nus discurrin rumantsch”, in taccader che Uolf ha giu dau a mi. Jeu hai fatg ina fotografia dil taccader ch’ei turnaus cun mei a Haifa. Avon ch’jeu hai saviu tarmetter quella a zatgi, ha Uolf scret a mi ual lezza sera e dumandau sco eimondi cun mei. Uss regorda mei quella fotografia ch’jeu partgeluss cun vus con biala che la veta ei econ bia surpresas che laveta porscha: Viva la Grischa.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  www.belain.ch
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  Shop online!
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  www.quartalingua.ch

Da Geart Tigchelaar. Translaziun dad Uolf Candrian (Giuru):

il barbier dalla scola tecnica veglia da Nijlândyk

denter spiaghels schaiel jeu
entuorn quels sederasa
il fried da tschuffels cavels
in’odur da schampo
ed il sun dil husli tagliem

la medema hazla sil tetg-plat
schai cheu sco otg onns avon
cratschla sc’il vegl letg da fier

mi’egliada croda silla vitrina
duas poppas presentadas –
il gat solitari

ei fiug e flomma encurrent
drova ca dapli che in soli tschuf
batlini per sezugliar ell’eternitad
dalla liunga damaun da dumengias


de kapsters fan ’e âlde lts oan de Nijlânsdyk

tusken de spegels yn lis ik
om harren hinne
de noasje fan plôken hier
in swym sjampoo
en it drokke tsjotterjen

deselde ekster op it platdak
leit krekt nei acht jier anty
kreaket it izeren bêd fan marktplaats

mei útsjoch op útstalde etalaazje
poppen fan minne en sjouke
de oanwaaikat

fan gleone hannen sykjend
oars net nedich as in smoarch
lekken bewuolle yn ’e ivichheid
fan de lange sneintemoarn

 

Legenda Titel: Avon casa si d’Acla cun Dominic, Uolf, Mets, Rita, Dorgham (jeu) e Lennart.
Foto: A. Müller
*Legenda: Il taccader rodund e verd che gi “we speak rumantsch” ch’ei arrivaus a Haifa.
Foto: D. Khatib

Suonda LATABLA!

Dad Alina Müller (Giuru) - True Detective, House of Cards, Homeland, Grey’s Anatomy, Game of Thrones, 13 Reasons Why, e cetera, e cetera, e cetera. Probabel as pudessa implir üna pruna Quotidianas be cun titels da serias chi sun cumparüdas i’ls ultims ons. Ün boom schnuaivel.

Ma che mâ sun serias insomma?

Serias sun istorgias lunghischmas chi vegnan preschantadas als spectaturs in purziuns da plus-minus ün’ura. Ed uschè as tira quai lura sur plüssas episodas, la quantità da las qualas as disferenzchescha fich tuot tenor che seria chi’s guarda. I dà da quellas sco „Gute Zeiten, schechte Zeiten“, chi vegnan emissas daspö üna mezza eternità (voul dir daspö il 1992) da lündeschdi fin venderdi sün ün emettur privat germanais. Dimena esa be logic cha „Gute Zeiten, schlechte Zeiten“ quinta hozindi totalmaing fingià raduond 6000 episodas. Otras serias sco per exaimpel „True Detective“ han 16 episodas. Bleras istorgias vegnan quintadas cun grond talent per plazzar üna dosa da tensiun ideala per chi nu’s perda il buonder.

Co vaja inavant?

Eu nu’m cugnuosch insè oura zuond bain in quel metier, voul dir eu n’ha vis duos, trais serias e nu less pretender ch’eu n’haja inclet tuot inter ed intrat. Ma eu stögl confessar, ch’eu n’ha eir già passantà l’üna o l’otra not davant meis laptop per savair co chi va inavant e n’ha guardà ün’episoda davo tschella. Ed eu nu sun ingüna rarità in meis contuorn. Perquai cha, sco bleras otras robas eir, tuot las episodas da las serias plü veglias sun quasi adüna disponiblas schi‘s ha access a l’internet. Però per tuot quels chi han uossa cret ch’eu fetscha üna decleraziun d’amur a las serias: nop.

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

• 
  Tel. 081 864 01 51
• 
  L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
• 
  La Giuventetgna Rumantscha
• 
  www.quartalingua.ch
• 
  www.belain.ch
• 
  Tel. 081 864 15 81
• 
  Adüna bun - cafè grischun
• 
  Shop online!

Verer adüna insembel sco pêrin

Dimpersè: Daspö üna pezza observa a reguard serias ün nouv fenomen. Üna pruna pêrins in meis contuorn cumainzan a verer üna nouva seria insembel. Lura as impromettna dürant üna fasa romantica da supprimer lur bsögn intern da savair che chi capita illa prosma episoda e da verer adüna be insembel la segua. Abstinenza 2017, per uschè dir.

In ün temp chi spordscha adüna, dapertuot tuot quai chi‘s less güsta avair esa mettain propcha ün act chi demuossa üna gronda voluntà da’s dostar da gnir surmanats. O forsa esa simplamaing eir be ün pa „gugus e pseudoromantic“? Ed eir quia darcheu la resposta simpla, chi va bod adüna e chi’d es in fuond tuot buna: viver e lascher viver, cun o sainza Netflix ed abstinenza da serias.

Text: A. Müller, Giuru
Fotografia: LATABLA

Suonda LATABLA!