Da Michela Sutter (GiuRu) -  Que es ils 25 meg. Auncha trais dis fin cha la scoula cumainza darcho. Plaunet tuornan tuots darcho da las vacanzas. Bgers sun stos in pajais esters, dalöntsch davent: in Indonesia, sün Bali u ill’America. Oters sun stos in Italia, Frauntscha, Spagnia e Germania. Bod üngün ho passanto trais eivnas a chesa. Il motiv per ir davent es suvenz l`ora, que saja memma fraid cò ill`Engiadina. Ed insomma, scha tuot ils oters sun davent, perche dess eau alura rester cò suletta? A vegnan paquettedas las valischs: «Chau Svizra!».

Cò tar nus a Samedan es que ün pô oter. Illa prüm`eivna da meg ho que nom per bgers iffaunts davent da la terza classa: «Chau mamma, chau bap!», ma na «chau Svizra». Ad esdarcho temp per il KiLa. Daspö bundant 30 ans ho quist champ da meg lö in differentas regiuns da la Svizra. Pudair giuver insembel aint il god, fer cuorsas sün plazzas da sport u schoglier ingiuvineras düraunt sairedas da quiz, que es be üna pitschna part da quelo cha dapü cu 50 iffaunts paun passanter.

Ün highlight es adüna la terza saira da quist`eivna. Alura cuschinainsa svess nossa tschaina sün ün fö. Sainza cha’ls mneders stöglian dir bger, surpiglia minch`iffaunt üna lezcha. Qualchün fo il fö, l`oter vo per ova, ün terz taglia la verdüra, oters vaun per laina ed ils ultims tscherchan bastuns adattos per fer a la fin il paun da serp.

Scu eir ils iffaunts ho mincha mneder sia lezcha: saja que dad organiser ün program per il di, ün gö, üna cuorsa, ün`istorgia u saja que d’esser pront cun ün implaster, scha qualchün es darcho crudo in gnif.

In quists bgers ans cha`l champ ho lö, s`ho müdo bger. Ma qualchosa restaregia adüna listess. Üna vouta cha s’ho participo, s’es infecto d’ün virus chi nu svanescha pü uschè svelt. Uschè daregia que eir l’an chi vain darcho iffaunts chi dscharegian: «Na mamma, illa prüm`eivna nu pudainsa nus aunch`ir in Italia, alura vegn eau aint il KiLa!»

Text: Michela Sutter (GiuRu)
Emprima publicaziun: 06.06.2018
Fotografia: www.pexels.com


Suonda LATABLA!

 

Da Flavia Hobi - Mei fascineschan persunas che sefascineschan per enzatgei. Buc perquei che jeu savess buc sefascinar per il mund (eba fascinond) – gliez fuss lu tuttina empau trest – mo jeu quetel ei adina enorm bi sch’ins vesa co enzatgi reflurescha en siu fatg, fa quei cun tgierp ed olma e plein engaschi.

En in seminari da pedagogia mavi inagada per interess e che quei ei atgnamein sco la stimulaziun per ch’ins vegni vinavon. Mo danunder deriva interess che munta tenor Duden „geistige Anteilnahme“, „Neigung“, „Belange“? Co il mund ei creaus dependa era da nos interess e nos interess vegnan puspei influenzai dil mund – in’interacziun permanenta, inspiraziun per la naschientscha dad interess. Daco ch’ins s’interessescha ussa per la derivonza da plaids specifics ella linguistica e buc per fuormlas cumplexas ord la matematica ni viceversa, gliez ei probabel buc aschi tgunsch da rispunder. Aschia era la damonda suenter la raschun per interess, pertgei ch’ins ha quel ni eba buc. Clar ch’ins savess cheu ussa cuntinuar cun fatgs ord la scienzia, vegnir cun models e resultats da retschercas. 

Sch’ins va in pass vinavon patratgel jeu vid il plaid fascinaziun. Secapescha ch’igl ei buc il medem – jeu schess davos mintga fascinaziun sezuppa in’interess, denton sto in interess buc exnum esser ina fascinaziun. Jeu sai s’interessar per ina caussa, quei senza gest esser fascinada dad ella. Jeu sai s’interessar per ina persuna e quei sa resultar en ina fascinaziun (fascinaziun tenor Duden „fesselnde Wirkung“, „Anziehungskraft“), perfin en amur. Forsa ch’ins sviluppescha ina fascinaziun, ina pissiun per enzatgei nunspitgau. Da l’autra vart sai jeu era haver il sentiment ch’enzatgei savess interessar mei e lu sefar en che quei ei tuttina buc il cass.

Sch’ins s’interessescha per enzatgei eisi damaneivel ch’ins fa quei bugen e tgunsch pusseivel era bein. Mo tgei ei sch’ins ha in interess, ina fascinaziun per tontas caussas ch’ins sa gnanc nua seprofundar il pli fetg? Nua mett’ins las prioritads per sedecider? Tgei piard’ins sch’ins sedecida encunter enzatgei, renunzia, restrenscha? La finfinala van gie leu era qualitads a piarder. Stuer sedecider denter pliras caussas munta denton era opziuns ed en in cert senn era privilegi, prest luxus. Lu eisi probabel da sedumandar tgei ch’ei impurtont ell’atgna veta, nua che las atgnas prioritads schain. Da saver quei ei senza damonda in gudogn impurtont. Nua schain tes interess, tgei fascinescha tei?

Text: Flavia Hobi
Fotografia: pexels.com

Suonda LATABLA!

 

Da Flavia Hobi - Mintgaton, sch’el hagi in tec mal il venter, lu mondi el sin tualetta e fetschi in pups e suenter seigi puspei bien. Perquei mondi el ussa sin tualetta a far in pups. Segir sun jeu buc la suletta ch’ei adina puspei surstada con aviarts ch’ils affons san esser. Quei buob da l’emprema classa ch’enconuscha mei atgnamein gnanc. Haveva el semplamein il basegn da raquintar quei, il basegn suenter attenziun ni leva el dar a mi in tip (engraziel fetg!), muossar tgei ch’el sa ni veramein restar en memoria cun sia historia? Jeu sai buc, en mintga cass ha el tut auter giu ch’il cac ellas caultschas cun menziunar quei enviers mei.

In cac ei tenor vocabularisursilvan.ch era ina „Umschreibung für etwas Wertloses“, eba „scheisse“, denton ston ins forsa esser precauts cun l’expressiun „wertlos“. Tgigiar, also „die Notdurft verrichten“ (ei viva il lungatg elevaus) funcziuna mo aschi ditg ch’il  carstgaun maglia e beiba ed ha enzatgei el magun – e sch’el cala cun quei cala el in di era da viver. Pia ha quei buob schon sefatg en endretg: nus havein veramein meglier sche nus savein pupsar ni caccar, ed aunc meglier sin tualetta che sch’ei va en las caultschas.

Per tudestg svizzer drov’ins quell’expressiun era en connex cun tema, ina munconza da curascha ni malmadironza: „de het doch eifach de Gag in de Hose“ (per exempel in tip che finescha in techtelmechtel tras WhatsApp enstagl duront in discuors persunal). Tudestg da scartira fussi lu plitost „sich in die Hosen machen“ (per buc dir „scheissen“), eba buc saver tener anavos enzatgei plitost grusig, esser memia fleivels. Il tgierp ha gie enconuschenta- mein mintgaton tuttina aunc dapli pussonza che quei ch’ins ei cunscient – e quei eisi dad emprender, per puspei vegnir anavos sin quei buob.

Pia eisi decisiv da saver cura ch’i ei da schar giu las caultschas e tenor vocabularisursilvan.ch -
„Stuhl haben“ (per schar reviver il lungatg antiquau). Ed entscheiver da buc haver il cac ellas caultschas san ins ensasez schon baul. Jeu crei jeu emblidel mai pli ina scena en il parc da Tivoli a Ljubljana nua che mia collega da viadi ed jeu levan in tec palandrar.

Leu hai jeu per l’emprema gada en mia veta viu sco ch’ina mumma (ni jeu supponel ch’ei era la mumma) ha teniu siu pop pign sur in canaster da miarda public, il pop cun tgil blut. E quei buc mo in cuort mument, na matei ch’ella ha spitgau entginas minutas tochen ch’el ha fatg siu cac, sche insumma. Caccar va doch buc sin camond e sch’ins ei in heimscheisser grad so- wieso buc (probabel ch’ei sa schon esser pli pratic dad esser in public-scheisser!?). Nus ha- vein lu secapescha buc saviu mirar tier memia fetg - mo gie, per esser sincera hai duvrau siu temps tochen che nus essan serevegnidas dil rir.

En mintga cass ei emprender co, nua e cura da far cac segir negin cac. E tgi sa, forsa ha quei pop che ha trenau da sesvidar el canaster da miarda public gia avon che ir a pei pli tard in- agada veramein pli pauc il cac ellas caultschas - tgei che savess segir esser da gronda valeta.

Text: Flavia Hobi
Fotografia: pexels.com

Suonda LATABLA!

 

Da Naomi Arpagaus (GiuRu) - Igl ei ils 7 da fenadur e nus arrivein encunter sera ad ina staziun da bus bandunada. Staunclas dil viadi da 5 uras neu dalla costa croata, essan nus levet irritadas da veser nua che nus essan setschentadas. Suenter quell’aventura da bus tras uauls infinits e sur cuolms verdegonts, havess ins numnadamein saviu spitgar, d’arrivar en in vitget alpin. Mo na, nus essan a Mostar, il pli grond marcau dalla Herzegovina, la part meridiunala dalla Bosnia. 

Damai che nos maguns sgarguglian gia dalla fom, essan nus ledas da scuvierer ch’il marcau, nua che meilgranats e figs creschan sco zerclem, ha culinaricamein da porscher bia. Tratgas tipicas ein per exempel las ligiongias Cevapi, ris cun legums en sosa da tomatas, numnau Djuvec ed ina sort petta da truffels, spinat ni caschiel che senumna Pita/Burek. Vitier vegn savens surviu ina sosa, u Ajvar che vegn fatga da peperonis ed oberschinas puradas, ni Kajmak, semegliont al Crème Fraiîche che nus enconuschin. El marcau vegl anflan ins ina massa stans da fiera, ustrias e caffés aschia ch’ei freda neu da mintga cantun da caffé frestg e Baklava, la tuorta da nuschs balcanesa. 

L’aua dalla Neretva ei ferdaglia. Aschi freida ch’ins sto bunamein temer per ils giuvens che seglian per in pèr euros da rodund 20 meters altezia el flum. Stari Most, bosniac per punt veglia senumna la punt renomada che colligia la part occidentala, influenzada dils Croats cristians, cun la part bosniaca digl ost ch’ei muslima. La punt hagi sanganau cura ch’ins hagi destruiu ella igl onn 1993 duront l’uiara, dian ils indigens. E daver san ins oz ch’ella era construida da maulta cotschna che ha colurau stgir il flum cura che tocca ei curdada viaden. 

Tgisà sch’ils turists sefatschentan era cul vargau dil marcau? Denton tgi vul schon s’occupar da conflicts ed uiaras da quella biall’aura en in liug nua ch’ei dat ton da guder? Per ils biars ei il sulet impurtont dad haver fatg ina fotografia dalla punt. 

Era aunc suenter la rendida dil sulegl tarlischa ei da tuttas varts da vischala ed ornaments d’irom. Il plantschiu da crap ei tut leischens, aschia che nus palandrein mo bufatg tras il marcau vegl e fermein tscheu e leu per contemplar ils numerus fazalets gagls. Beingleiti entscheivan era ils muezins ad urar e cumpleteschan cun lur vuschs l’idilla da meilgranats.

ABC da vacanzas

Romontsch	Bosniac
Astgel jeu haver...?	Mogu imati...?
Bien di!	Dobar dan!
Co has? – Bien!	Kako si? – Dobro!
Da nua eis?	Odakle si?
Engraziel!	Hvala!
Fai aschi bien!	Molim!
Gie!	Da!
Has fom/seid?	Je si gladna/žedna?
in, dus, treis	jedan, dva, tri
Jeu sun ...	Ja sam ...
latg	mlijeko
Miu num ei ...	Moje ime je ...
Neu!	Dođi!/Hajde!
olivas, ovs	masline, jaje
pèsch, paun	riba, kruh
Quei ei bien!	Je dobro!
riebla	mrkva
sulegl	sunce
tomata	paradajz
urezzi	oluja
vacanzas	odmor
zucher	šećer

 

Text e fotografia: Naomi Arpagaus  (GiuRu) 

Suonda LATABLA!

 

Dad Uolf Candrian (President GiuRu) - In’emna vacanzas per mo tschient francs – all inclusive. Tuna da paraulas? Na, tar la GiuRu (Giuventetgna Rumantscha) è quai realitad. Ma tuttina sa chattan adina be paucs participants. La GiuRu è sin nivel europeic commembra fundatura da la YEN (Giuventetgna Europeica da Minoritads) che organisescha per onn trais inscuntradas da minoritads: il seminari da pasca, il festival da diversitad ed il seminari d’atun che cuzzan in’emna. Lura daja anc il kick off che ha giu lieu 2018 a Trin per lantschar igl onn nov ed in event end of the year, per ordinari a Berlin. Il lieu da sedia dal biro da la YEN. Ma che exact è uss in tal seminari? Agl exempel dal festival da diversitad che ha quist avust lieu in Frislanda dun jau a vus in exempel. Jau sun stà in Rumenia 2015 ed in Albania 2017, omisduas giadas tar la minoritad aromuna e mon uss tar ils fris.

Atgnamain è quai in’emna da proget sco nus enconuschin da la scola. In motto, in tema ed il bler quater differents workshops u luvratoris. Mintga minoritad che fa part da la YEN po alura tarmetter trais participants e scha entginas minoritads desistan da lur plazs daja era ina glista da spetga. Ins dorma tuts en in lieu, sco sin viadi da scola. Il bler è quai en in hostel ni ina casa d’albiert da giuvenils ell’Europa Occidentala u en in hotel da quater stailas u dapli sche il seminari ha lieu en l’Europa digl Ost. Questas minoritads han adina veglia da presentar bain lur terra – e na be la servelat-prominenza da la politica vegn a tener il pled d’avertura mabain in minister u chau-departement. Da l’autra vart èsi er in fitg blers lieus gnanc pussibel da affittar autras chasas cun salas u stanzas uschè grondas per che tut ils participants pon lavurar bain insembel in quests luvratoris.

A Rumenia era il tema per exempel “persistenza”. Quai para forsa ina merda ma quai na es betg stà il cas. En sasez sa mintgin co è fiss da viver persistent, vul dir ecologic. Ma co derasar questa idea? Rita Bearth ha emprendì da fotografar meglier cun in fotograf da professiun. In cuors da quatter dis cha ins pudess strusch pajar in Svizra. Ina champagna dovra bunas fotografias, per instagram e facebook. Uss a Ljouwert ha lieu in luvratori davart digital storytelling. Vul dir betg be far fotografias ma era integrar quai en ina istorgia digitala. Dominic Blumenthal ha visità il luvratori da politica, era qua bler resuns positivs davart las discussiun ma era ina tscherta antipatia da discussiuns che sa repetan senza success vesibel. Ma per ordinari arriva era la critica sur in formular che po vegnir inoltrà er anonimamain.

Jau hai frequentà in cuors da teater d’improvisaziun. Uss a Ljouwert stà la presentaziun finala en il focus circumdà intuorn il tema da paraulas. Ils quatter luvratoris èn teater – co visualisar paraulas, il cor da suns e tuns minoritars da chanzuns popularas modernisadas che vegnan maschadadas tar ina nova chanzun, digital storytelling vul dir co pudair transormar ina paraula scritta per leger avant en in clip u ina story sin instagram, snapchat ni facebook e sco quart e final luvratori anc linguas, là schai il focus sin las differenzas ed atgnadads da tut las linguas representadas e forsa è sa resulta qua zatge sco ina presentaziun el stil da pled plidà – spoken word. In quests luvratoris han ils participants l’opportunitad da safatschentar cun lasu culturas da differentas minoritads etnicas ni linguisticas – sco nossa minoritad – mo era profitar da novas fuormas instructivas, participativas ni artisticas. Durant ina tal’emna da proget vegn dentant nagin sfurzà da sa presentar sin ina tribuna.

In luverdi è di d’excursiun. Lura vegn fatg in viadi en ina citad veglia, tar ina interpresa u ina instituziun. Cu nus eran a Trin ha la GiuRu manà la gruppa tras la citad da Cuira nua che nus avain visità RTR e suentermiezdi era l’institut DRG. In program cultural vegn dentant era las sairas purschì, quai è dentant il bler voluntari. Pliras sairas vegn fatg festa. Special è adina il exchange market, il marcau da brattar spisas e bavrondas tradiziunalas. Il bler ha l’excursiun lieu l’autra damaun a bun’ura – Grandius per far bun’impressiun tar las instituziuns visitadas quest di. Durmì vegn fitg pauc – auter sche è dat ina prolungaziun dal brat da liquiditads cun ina gnocca sorba – ma per ordinari adina fitg bain en combras da dus u trais. Uschè che ils participants dad ina minoritad partan ina combra e las regiuns rumantschas geograficamain e linguisticamain per part uschè differentas sa vischinan en discuors davart il rumantsch ma era davart esser giuven e tut quai che fatschenta ins.

La pernottaziun sco era tut las maglias èn includas en la contribuziun che mintga participant ha da pajar. Normalmain è quai 100.- francs per participants da terras occidentalas sco la Svizra. Ultra da quai paja la YEN enavos 50% dal viadi – dentant be scha tut las quittanzas (originalas!) arrivan en il biro a Berlin! Il rest paja la GiuRu. Congualà cun autras minoritads stà la giuventetgna rumantscha qua fitg bain. Probabel era nos grand problem, tar nus va tut memia bain, la prontadad da s’engaschar è bassa, nagin ha fieu sut il tapun. Nossa minoritad mora e sa durmenta plaun plaunet sco ina chandaila cha stizza. Nagin cumbat cunter la germanisaziun, nagin fieu, nagin idealissem en chasa rumantscha. Ma tar autras minoritads è quai pli ferm il cas. Dal barat intercultural profiteschan tut las varts in mintga cas. La GiuRu ha adina memia paucs participants. Quai vulain nus midar e perquai tschertgain nus adina giuvenils che daventan commembers da la GiuRu che cuosta era be ina giada 20.- francs contribuziun d’entrada. A la radunanza generala da la GiuRu publitgain nus las datas dals seminaris dal onn. Il clom per participant*s cun il plan detaglà arriva per ordinari 40 dis oravant cun ina deadline circa 30 dis avant. Quai è in pitschen spazzi per contanscher glieud interessada ordaifer il agen ravugl d’amis – uschè cha blers che fan part als seminaris èn amis dals suprastants. Quai na duai dar l’impressiun che la GiuRu saja in circul exclusiv.

Critica u avis co pudair migliurar u rispostas sin tschertas damondas as chatta cun scriver a This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it. in mail in tes idiom. Ma las informaziuns actualas as chatta era in la rait sut www.giuru.ch/#actual u cun far ina commembranza – medemamain fitg simpel online – u s’inscriver per la posta rumantscha, il newsletter inizià da la GiuRu. Engrazia per l’attenziun e faschess plaschair d’udir da tai, cunzunt scha ti vas ina giada ad in seminari spetgain nus fitg gugent tes resun in la pagina da las Vuschs Giuvnas che cumpara en La Quotidiana e qua sin la plattafurma da La Tabla.

Tge è tge?
• GiuRu: uniun per giuvens e giuvnas rumantschas tranter 16-30 onns
• president da la GiuRu: Uolf Candrian, Sagogn
• contact: www.giuru.ch / This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
• budget annual: 20'000 francs
• contribuziun d'entrada: ina giada 20.- francs
• YEN: uniun tetgala sin nivel europeic
• presidenta da la YEN: Giuanna Beeli, Sagogn
• 3-5 events annuals: kick off (bun on), seminari da pasca (emna avant pasca/primavaira), festival da diversitad (stad), seminari d'atun (october), end of the year (december).
• participants: delegaziun rumantscha da 3-4 giuvenils*
• cuosts per participant*: circa 100.- francs total (tuot inclus)
• d'avantatg: conuschaintscha d'inglais, esser single (^^'), veglia da viagiar
• Vuschs Giuvnas: pagina da la giuventetgan rumantscha en La Quotidiana
• paja per contribuziuns minimum 50.- francs, extras +25.-
• redacziun: Naomi Arpagaus, Laax
• Scuntrada Cumadaivla: inscunter u sentupada da giuvenils in las citads studenticas
• cura: duas giadas per semester, actualmain a Turitg ed a Berna

Text: Uolf Candrian (GiuRu)
Fotografia: Jakob Schäfer
Legenda: Nina Peckelsen, Roman Kühn, Ydwine Scarse, Giuanna Beeli e Helen Christiansen èn s'inscuntrads per davosas preparaziuns organisatoricas en Frislandia.

Suonda LATABLA!

 

Dad Uolf Candrian (GiuRu) -

Per mia lavur da master hai jeu tscherniu in toc da teater screts egl onn 1897 a Sagogn – mo maina vegnius menaus si. Ei setracta tenor l’indicaziun finala el carnet d’ina translaziun da B. Coray-Padrun tenor ina historia d’ina famiglia grischuna che steva temps per temps a Turitg. In’indicaziun dalla derrivonza dil raquent maunca, aschia eis ei buc enconuschent, tgi che ha oriundamein scret si quella historia. Per puder analisar la valur dalla translaziun fuss ei ideal d’anflar il raquent original e perquei fuss jeu fetg engrazievels per mintg’agid sche la suandonta historia vegn avon enconuschenta a zatgi. Il toc gioga en in vitget cun in’ustria. El toc romontsch e probabel era el raquent original vegnan ils suandonts protagonists avon:

«Ilg Sig. President Casper Proz, in pur Hans Meier e sia feglia Rosa Meier, in giudeu Beni, in carrer Hans-Gieri Wagner e siu felg Jacob Wagner, ilg ustier dilg Ochsen ed ils matts dilg Vitg.» Al president ch’ei ledis ed ha adina mo malas fumitgasas croda si che Rosa, la feglia dil pur Hans fuss uss ina biala giuvna. El fa amogna al bab da schenghegiar ad el il credit ch’el ha sils funs ch’el cultivescha aschia ch’ei daventass tut siu sch’el dess sia feglia – buca per fumitgasa, mobein per maridar. Emprem malsegirs, dat il pur allura tier da ponderar co perschuader la feglia. Avon ch’il bab vegn denton da ponderar sco el savess sestelegiar, damonda sia feglia tgei ch’ei seigi ed el raquenta tgei ch’il president ha fatg amogna. Rosa refusa e lava il tgau a siu bab e gi ch’ella carezi il fegl dil Wagner. Al president gi ella ch’ella drovi temps per che lez gi buca giu ad els il credit dil funs. Quel perencorscha denton daco ch’ella targlina e vul schar svanir siu concurrent, il fegl dil Wagner.

Cun empermetter al marcadont da biestga Beni in’aulta summa cura ch’il Wagner seigi scatschaus da siu bein per che lez e siu fegl stoppien ir a betlegiar, vul el schar ir en vigur siu plan malign. Mo Rosa gi a siu bab ch’ella stetti era cun siu muronz sche quel vivessi sin via. La banca gi giu il credit al carrer ed el contuorn anfla il Wagner negin che dat credit perquei ch’il giudeu ha procurau che negin sfida da dar raps. Bab e fegl piardan lur bein e van per lur fatg. Mo quels dus umens, omisdus luvrus ed inschignus, anflan spert plazza egl jester.

Beni, il gidonter dil president cumpra giu il bein dil carrer sut prezi. Els envidan ad in ingant, nua ch’il bein dil carrer vegn daus da cumpra. Mo ils mats dil vitg han ferdau che quei ei buc iu gest sco il Wagner ei vegnius scatschaus. Ei vegnan a «beiver e mangiar» sin cuost dil gidonter Beni en lostaria Ochsen, mo negin metta si prezi, auter che dus jasters, umens cumprai per catschar il prezi ad ault. Il giudeu Beni sto pagar igl ustier e ses umens cumprai e stat seser sil bein dil carrer ch’el sto angaschar fumeglia per buca far davos giu. Ils products vegnan denton buca denter la glieud. Ei ha num ch’enzatgei seigi fauls cun quei bein dil carrer: «Ilg plan ei faleus». Aschia va il gidonter Beni ad encurir il Wagner e siu fegl che fadigian bein – vegnan els tuttina anavos?

La finiziun dalla historia viel jeu buca tradir. Cunquei ch’ils nums ed entiras parts san esser vegni adaptai fuss jeu leds per avis sch’ins mo suppona ch’ei savessi setractar da quella ni tschella historia. Jeu engraziel gia ordavon per tuttas indicaziuns tarmessas tier a This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it. ni:

Uolf Candrian
Via da Laax 12
7152 Sagogn

Text e fotografia: Uolf Candrian (GiuRu)

Suonda LATABLA!

 

Da Michela Sutter (GiuRu) -  Que es ils 25 meg. Auncha trais dis fin cha la scoula cumainza darcho. Plaunet tuornan tuots darcho da las vacanzas. Bgers sun stos in pajais esters, dalöntsch davent: in Indonesia, sün Bali u ill’America. Oters sun stos in Italia, Frauntscha, Spagnia e Germania. Bod üngün ho passanto trais eivnas a chesa. Il motiv per ir davent es suvenz l`ora, que saja memma fraid cò ill`Engiadina. Ed insomma, scha tuot ils oters sun davent, perche dess eau alura rester cò suletta? A vegnan paquettedas las valischs: «Chau Svizra!».

Cò tar nus a Samedan es que ün pô oter. Illa prüm`eivna da meg ho que nom per bgers iffaunts davent da la terza classa: «Chau mamma, chau bap!», ma na «chau Svizra». Ad esdarcho temp per il KiLa. Daspö bundant 30 ans ho quist champ da meg lö in differentas regiuns da la Svizra. Pudair giuver insembel aint il god, fer cuorsas sün plazzas da sport u schoglier ingiuvineras düraunt sairedas da quiz, que es be üna pitschna part da quelo cha dapü cu 50 iffaunts paun passanter.

Ün highlight es adüna la terza saira da quist`eivna. Alura cuschinainsa svess nossa tschaina sün ün fö. Sainza cha’ls mneders stöglian dir bger, surpiglia minch`iffaunt üna lezcha. Qualchün fo il fö, l`oter vo per ova, ün terz taglia la verdüra, oters vaun per laina ed ils ultims tscherchan bastuns adattos per fer a la fin il paun da serp.

Scu eir ils iffaunts ho mincha mneder sia lezcha: saja que dad organiser ün program per il di, ün gö, üna cuorsa, ün`istorgia u saja que d’esser pront cun ün implaster, scha qualchün es darcho crudo in gnif.

In quists bgers ans cha`l champ ho lö, s`ho müdo bger. Ma qualchosa restaregia adüna listess. Üna vouta cha s’ho participo, s’es infecto d’ün virus chi nu svanescha pü uschè svelt. Uschè daregia que eir l’an chi vain darcho iffaunts chi dscharegian: «Na mamma, illa prüm`eivna nu pudainsa nus aunch`ir in Italia, alura vegn eau aint il KiLa!»

Text: Michela Sutter (GiuRu)

Fotografia: www.pexels.com


Suonda LATABLA!

 

Dad Angelica Augustin (GiuRu) - Scu mintg‘onn ò er chest‘onn gia li igl „seminari da Pasca“ dalla YEN (Youth of European Nationalities). La YEN è la uniun tetgala da radond 40 minoritads europeicas. Uscheia è er la GiuRu (Giuventetna Rumantscha) stada anvidada agl seminari tgi ò chest‘onn gia li davent digls 23 anfignen igls 29 da mars. Tals seminaris vignan organisos quatter gedas ad onn dalla YEN e dalla uniun da giuvenils dalla minoritad locala. Chest‘eda vainsa visito igls Tudestgs an Pologna ad Opole, en martgea manevel da Breslau.

Scu gio menziuno, organisescha la YEN mintg‘onn ples seminaris. Chels seminaris èn mintgamai colliias cun en tschert project u cun en tema. Chest‘onn sa nomna igl project „Minority Messengers“ u per rumantsch „curriers da minoritads“. La fegnameira digl project è da far attent igl public europeic digl fatg tgi dat tantas minoritads e dalla impurtanza e valeta tgi minoritads pon aveir. Antschet ò igl project igl favrer passo a Trin, noua tgi la GiuRu ò anvido agl seminari d‘introducziun. Durant lezza emda on igls participants elaboro metodas scu tg‘ins pudess derasar igl messadi da minoritads. Ed ossa tigl seminari da Pasca vagn nous pruo dad applitgier las metodas e da scolar igls giuvenils tgi on betg savia sa participar a Trin. L‘idea tgi è sa sviluppada è da visitar scolas, centers da giuvenils, antupadas e camps da giuvenils. Pi concret duessan neir „rimnos“ 50 voluntaris (participants digls seminaris ed oters commembers dalla YEN) tgi èn pronts da far dus anfignen treis da chellas visetas ainten lour regiun, seia chegl tigls giuvenils da lour minoritad u tar tals dalla „maioritad“. Scu amprova vagn nous visito dus scolas damanevel dad Opole. Ena scola primara bilinga (tudestg-polac) ed ena scola media polaca. Igls unfants e giuvenils on musso interess cura tgi nous igls vagn ampruo da render pi famigliar igl tema da minoritads an moda nun-formala, c.v.d. cun gis ed interacziun.

Scu usito è durant l‘emda ad Opole pero betg angal nia fatg scola. Alla YEN ègl er adegna fitg impurtant da rinforzar la cuminanza tranter igls giuvenils dallas differentas minoritads europeicas. Chegl è nia cuntanschia cun differentas activitads tgi on surtot gia li la seira. Ena seira vagn nous p.ex. pudia gustar different damagler e dabever tradiziunal tgi mintga minoritad ò purto da lour regiun. Er en de d‘excursiun ògl do, cò vagn nous visito igl bel martgea da Breslau ed igl anteriour camp d‘internamaint a Lamsdorf.
Siva igl seminari ò igls 29 da mars anc gia li la radunanza generala annuala dalla YEN. En pêr commembers èn aposta viagias anfignen Opole per chest evenimaint. Tranter oters er Giuanna Beeli da Sagogn, ena Rumantscha da 24 onns tgi è neida eligeida scu nova presidenta dalla YEN. Cordiala gratulaziun a tè Giuanna.

Ed anc ensatge plaschevel è capito curt avant Pasca: igl domber dad en milliun sottascripziuns per la „Minority SafePack Initiative“ è nia cuntanschia! Chesta iniziativa ò igl intent da migliurar las situaziuns dallas minoritads dalla UE. Er schi chegl pertotga betg igls Rumantschs, vagn er nous dalla GiuRu gia grond plascheir per igls noss ameis dalla UE.

Text: Angelica Augustin (GiuRu)
Fotografia: G.Novak


Suonda LATABLA!

 

Da Mila Beerli (GiuRu) - Eu am sdruagl. Driv meis ögls. Il sulai splendura tras la gronda fanestra. Eu stordsch planin il cheu. Sper mai vezza ün pêr marüschlas. Hallöchen popöchen tü bun cumpogn nocturn, pensa. Apropos popöchen: Cun precauziun dozza la plüma. Tuots duos nüds raclüds. Super Mila cha tü stoust ir a la tschercha da tals indizis per savair scha tü hast durmi cun quist tip. Nu füssast forsa planet vegli’abot per schmetter da baiver tant? Almain d’eirast uschè clevra da tscherner la vart la plü facila per trar ün fil discretamaing.

Eu vegn our da let. Sülla pizza dals peis am fetscha in tschercha da mia büschmainta. La stanza es gronda. Il lain dal fuond es vegl. Ils scruoschs m’accumpognan pass per pass. Eu tir aint meis büschmaintin nair. El spüzza da füm ed a mai vegna mal. Zack, montar las chotschas suot. Meis büst e las chatschölas stoppa aint in mia tas-cha brüna. Eu svutr ün pezza. Davo ün mumaintin tegna in man üna carta da meis referat. SCHLUSSFOLGERUNG sta lasura. Quai as fa insè amo. Eu sögl sfrignir. Sün seis pult haja ün culli. Eu notesch meis nomer e poz il fözel sper seis cheu. Eu pigl meis mantel suot bratsch. Hasta la vista, amigo!

Cnarcs, cnarcs, cnarcs, toc. Eu stun i’l suler. Ingio d’eira fingià darcheu quella schmaladida tualetta? Mia vaschia schloppa bod. Quia? Oh na, quai es crai eir üna stanza da durmir, upsi. Forsa quista porta? Nope, la cuschina. Ah, voilà. Quietin serra la porta. Eu pisch, lav meis mans, baiv ün pêr schlucs da la spina, lav mia vista cun aua fraida, tilla süaint e vegn.

Eu guard intuorn. I’d ha dat nüvlas. Ils prüms guots croudan fingià giò da tschêl. Eu n’ha fraid. Il tram arriva. El es bod vöd. Eu aintr. Tschaint giò. El parta. Eu ser ils ögls. Tir il flà, chafuol. Aint ed oura. Eu bad sco chi’s derasa ün sentimaint tuot special. Il sentimaint dad esser dal tuot pro mai. Da’m sentir cumplaina. Preschainta i’l mumaint. Corp ed orma unids.

Quai n’haja d’inrar. Surtuot daspö quella stà avant tschinch ons. Quella jada vaiva 18 ons. Eu sun mütschida precipitadamaing da chasa. Cumbain: dachasa nu’s poja bod na nomnar quai ch’eu vaiv là. Plüchöntsch ün alloschi pac chasan. Cur ch’eu sun ida nu d’eira ingün trist, ne eu, ne els. L’incuntari. Eu d’eir plain persvasiun. Naïvità giuvenila. Rebel. Meis bap e si’amia staivan sün üsch. Els han ris e fat chau. Intant ch’eu prouvaiva da portar mias chaistas e tas-chas in direcziun fermativa dal bus e da nun amo perder meis ultim païn dignità ed onur, staivan els là ed as bütschaivan e sfrignivan. Lura hana serrà la porta.

Pac plü tard am rechattaiva in üna stanza d’üna chasa per students. I spüzziva. Eu sun sezzada giò sül let. La plüma, il plümatsch e’l mataratsch d’eiran plain flachas. Mettain üna pitschna regordanza da mias antecessuras ed antecessurs. Grazcha fich, vus idiots! Eu d’eir sfinida. Eu n’ha branclà meis elefantin da plüsch. Las larmas am sun gnüdas.

Ils guots battaivan cun tuotta forza cunter la fanestra. Eu tils guard. Minchatant a’s stoja dedichar a las forzas cha chosas han. O cha gestas e decisiuns han. Ed i’s sto eir dedichar als mals ch’ellas chaschunan. Ed eu ödiesch uschè versets sco quel. Versets chi’s chatta in chalenders, cudeschins cun cussagls per la vita o pro duonnas veglias süllas fotografias da profil da whatsapp. Perche ch’els nu sun vaira. E perche ch’eu n’ha cret lönch, chi sajan vaira. E davo d’eira narra chi nu funcziunan. E schi’s bada quai, nu tunan quellas lingias gnanca plü uschè bain sco chi fan parair. Lura suna simplamaing x-üna merda sentimentala chi nu porta nöglia. Id es uschè simpel da dir chi’s sto confruntar cun tuot las lezchas cha la vita at dà. Oravant tuot schi’s sezza be aint il tram e’s guarda a guotins chi fan canera. Ma quai nun es nimia na simpel schi va per robas importantas. Per amur. Per separaziuns d’inchün chi’d es i ün grond toc cun tai. E tü cun el. Lura nun es il mumaint per star salda e supportar il mal. Lura as stoja minchatant pakettar il courin in vatta e cuorrer davent. E star a la staziun. Al treffpunct. E verer davo a tips. Far bels öglins ad els. Ed ir a chasa cun els. Ed ir in let cun els. Per invlidar il rest. E per nu stuvair dar pro chi’s patischa. E per stuvair admetter cha tü füssast statta quella, chi vess amo vuglü. Ed el ha dit ch’el nu’t ama plü. Invlidar fa bain. E funcziuna. Almain per ün mumaintin. Fin chi’s sezza i’l tram e’s stübgia listess darcheu vi dad el. E vi da la forza cha sia decisiun ha gnü. Ed il mal ch’ella ha chaschunà.

Eu tir ün sagl cur ch’eu bad, cha’l tram s’ha fingià fermà pro mia fermativa. Eu pigl meis mantel suot bratsch e mia tas-cha in man e cuor our da la porta chi d’eira per furtüna amo averta. Eu ri dadot cur ch’eu stun a la fermativa e tir aint il mantel. La vita ha minchatant ün bun sentimaint per timing. E per umur. Ella sa cur chi’d es temp per interrumper impissamaints chi gnissan kitschigs schi’s tils stübgess inavant. O chi fessan mal.

A chasa vegna bivgnantada cun üna branclada da mia coabitanta. «Nua eras?» ella muossa seis rierin ch’ella ha adüna sch’ella craja d’avair scuviert ün secret. Ella fa cafè e no sezzain sün lobgia. Il sulai schmacha darcheu seis raz tras las nüvlas grossas. L’ora sbatta hoz. D’ün extrem in tschel. Sco mia vita. Ops, quai d’eira uossa fingià darcheu uschè alch simil sco ün pluffer sprüchli our d’ün chalender: Manchmal scheint die Sonne, manchmal regnet es und doch ist das Leben schön. Bäh!

«E lu? Ha el schon scret?», less’la savair. «Na», discha. Pling! Eu n’ha ün messadi d’üna nomra ch’eu nu cugnuosch. I stà scrit: Und? Was isch dini Schlussfolgerig? ;)

Text e fotografia: M. Beerli (GiuRu)


Suonda LATABLA!

 

Da Mila Beerli (GiuRu) - Meis büschmaintin nair es forsa ün pa cuort, pensa dürant ch’eu poz vi d’üna da las quatter püttas dal treffpunkt. Eu tschüt sün meis iPhone, til deblokesch, scroll tras mias conversaziuns da whatsapp. Eu m’allegr dal success ch’eu n’ha gnü hoz cun mia preschantaziun. Eu sun amo adüna plain tensiun. La saira es amo giuvna. Eu am saint stupend. Attractiva, scharmanta....  La bella vart da mia persunalità chi’d es dal sgüra ün pa manica. Uschè mumaints lessa nüzziar uschè bain sco pussibel, avant chi passan.

«Drink?», scriva a duos, trais persunas. Eu impiz il tun e lasch sparir meis telefonin illa gialoffa dal mantel.

Id es cuort avant las ses, la staziun sumaglia ad ün furmier. Eu travers il punct d’inscunter cun pass plans e consciaints. Mi’ögliada svoula sur ils passagers chi van sül o vegnan dal tren. Tranteraint prouva da dar ün’ögliada lasciva. Perche? Simplamaing, eu n’ha buonder sco cha tschels reagischan. Ün per rian, oters tschegnan sü per mai, ün oter am giavüscha üna bella saira. Ingünas reacziuns spectacularas. Rivada da tschella vart am pozza darcheu vi d’ün’otra pütta.

Eu pigl darcheu nanpro meis handy e control vi dal monitur nair meis cotschen dals lefs. Eu surri. I guard’oura bain. Eu schmach ün nuv ed il monitur as sclerischa. Amo ingünas respostas.

Eu doz mi’ögliada. Quel chi sta da tschella vart dal treffpunct am contaimpla. Eu replich l’ögliada. Eu crai, ch’el as sainta traplà. Quai almain lascha seis rier tmüch suppuoner. E listess am guarda’l adüna darcheu cun ögliadas decisas. Quai am irritescha. Eu n’ha insè fich jent situaziuns incuntschaintas e sun buondragiusa ingiò cha quist am maina. Sainza propa avair ün motiv n’haja l’impreschiun cha tuot quist pudess esser il cumanzamaint d’ün’aventüra.

Oh na! Merda! Meis cour sta salda üna secunda, cur ch’el fa il prüm pass invers mai. Para nu vessa listess na fat quint chi pudess propa capitar uschè alch. Schaisse, che fetscha? Cuorrer davent? Far sco sch’eu clappess güsta ün telefon?

«Du bisches, oder?» Eu ri. Dun dal cheu. El para surlevgià ed am dà trais bütschins sülla masella. «Freut mi.» Cumünaivelmaing sortina da la staziun.

«I macha so öppis normalerwis nid.» Aha? E che es quel «so öppis» cha tü nu fast normalmaing? Eu nu vegn landroura. In che situaziun curiusa am n’haja uossa darcheu manouvrada? Super Mila, simplamaing involar dates dad otras duonnas. Prima!

«Söllamar in dia Bar goh, wo du vorgschlaga häsch?» In mia gialoffa dal mantel fetscha uschè ferm puogn, cha mias unglas as fouran illa pel ed i cumainza a far mal. Co dessa be chattar üna bar, ch’ün’incuntschainta til ha para proponü? «Jo, dass wär sicher nett», discha, per cha la posa implida cun üna quietezza penibla nu vegna massa lunga. Merda, merda, merda! In pacas secundas vain meis schvindel scuvert ed eu passanterà la plü penibla situaziun daspö ons.

Man, man Mila! Internamaing tschercha intensivamaing strategias per listess amo laschar ir inavant üna pezzina quist göïn. Insè am plascha tuot bain dad esser in üna situaziun incuntschainta, da nu savair chi cha meis visavi es e da savair ch’el craja ch’eu saja ün’otra. «He, luag dötta isch si schu.» El muossa sün üna tabla cun custabs cotschens. CHINCHILLA BAR, sta scrit. Yes! La saira cumünaivla ha ün avegnir!

Pac plü tard sezzaina cun duos bavrondas vi dad üna pitschna maisa. Üna chandaila arda tanter nus. Seis ögls blaus glüschan. Meis cour batta. D’inrar n’haja discurrü cun inchün chi’m plaschaiva uschè bain sco el, eir sch’eu nu cugnuosch gnanca seis nom.

Ils discuors vegnan svelt fich profuonds. El am quinta da sia sour chi ha üna malatia psicica. Da sia nona chi’d es güsta a l’ospidal. D’uffant haja el gnü immens temma cha sia mamma til banduna e nu tuorna plü. Eu am mouv dürant plüsas uras e diversas bavrondas sün ün grat stret e prouv da ne esser massa distanziada ma da neir quintar alch chi til pudess irritar o chi cuntradiss a la persuna cun la quala el vess insè gnü fat giò.

Povretta, quella sarrà gnüda per nöglia al punct d’inscunter a la staziun, am va tras il cheu. Cuort tschüffa cumplaschiun. El am tocca levamaing vi da la spadla. «Allas ok?», el surria. In quel mumaint sparischan meis impissamains vi da tschella duonna. «Söllamar kli an di frisch Luft goh?» «Jo, i glauba das wür no guat tua», dia.

Nus stain suot la tabla avant la bar. Tuot intuorn nus es bognà in cotschen. Tuot in üna jada ans guardaina chaufuol i’ls ögls. El vegn adüna plü dastrusch. Eu bad seis lefs loms sün meis. Il muond intuorn nus sta salda.

«Nähmamar no as Glas Wii bi mier dihai?» «Gära!»

Text e fotografia: M. Beerli (GiuRu)


Suonda LATABLA!