Da Benedetto Vigne -
Il chametg cuzza pel solit be ina millisecunda, ses tun dentant varsaquantas secundas. Pertge quella differenza? Benedetto Vigne ha in’explicaziun.
Stad - stagiun da las chaliras, da l’aria chamitscha, e dals temporals ubain urizis.
Cun regularitad cumparan da stad artitgels davart il fenomen evident dal temporal, il chametg, pelsolit illustrads da bellas fotografias nocturnas cun dunsainas chamegiadas, tschiffadas da l’objectiv avert, davos las vagas culissas da muntognas u sur il spievel somber dad in lai che reflectescha betg mo il grondius spectachel celest mabain er las glischs da la civilisaziun circumdanta. Ils artitgels relativs decleran lura pelsolit la natira dal chametg, tant che quella è perscrutada – ina stgargiada electrica tranter enormas differenzas da tensiuns en l’atmosfera, ina stgargiada che cumpiglia sezza enormas tensiuns electricas e forzas chineticas, e ch’è perquai er in serius privel per vitas umanas ed animalicas. Ed uschia na mancan en tals artitgels betg ils cussegls, sco sa depurtar en l’avert en cas da temporals, evitar collinas, plantas ed auals ed uschia vinavant.
Il chametg è ina spezia dad explosiun
Tge che manca però pelsoit en artitgels «temporalistics» èn in pèr pleds davart il tun; el vegn silpli menziunà sco factur per savair eruir la distanza d’in temporal, quintond las secundas tranter il chametg ed il tun e las multiplitgond cun circa 340 meters, la sveltezza dal tun pro secunda. Ma en vardad ha er il tun in aspect misterius. De facto è il tun sco quai che nus al conuschain in fenomen be relativ e na absolut. Co quai? Bain damai, il chametg è ina spezia dad explosiun, e sco usità tar l’explosiun vegnan massas dad aria stratgas dapart e lura puspè comprimidas en term da millisecundas, quai che provotgescha il grond sfratg. Nus enconuschain detonaziuns da chanuns, da siglientadas, dad eroplans ultrasonics ed uschia vinavant (ozendi vegnan deplorablamain tiers er anc sfratgs pli macabers che la pietad scumonda da numnar). Detonaziuns che cuzzan però be in batterdegl.
Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:
Il chametg è er in’explosiun che cuzza be millisecundas – pertge damai è ses tun usché lung? La savida populara discurra magari dad ecos, ma quai cun ils ecos è ina grondezza marginala, negligiabla. Impurtant è in auter fatg: L’explosiun dal chametg è geograficamain extrem lunga, ella tanscha savens plirs kilometers. Teoreticamain capita il sfratg da l’entir chametg en la medema millisecunda, ma tar l’observader distant arriva il tun dal sfratg pir suenter in mument, e quai en moda stratga dapart: Il sfratg da la part dal chametg manaivla arriva sco emprim, suandà da ina cua da tun senza interrupziun, fin tar la part la pli distanta. Quai tut perquai ch’il tun chamina plaun. (Ed er qua pon ins quintar or la lunghezza geografica approximativa dal chametg, multiplitgond las secundas dal tun cun 340.)
Observaders en lieus divers audan mintgamai er in tun different, in tun relativ apunta. Sche la fin dal chametg giascha pli datier a l’observader pon ins schizunt dir, che quel audia il tun «a l’inversa». Ma la caracteristica inquietanta dal tun, quest ramplunar u «grollen», sco din ils tudestgs, quella vegn rinforzada tras surimposiziuns, interferenzas ed ecos, chaussas che derivan da la situaziun atmosferica cumplexa e vehementa che regia durant il temporal. Tuns che fan impressiun ad in e mintgin, che fan magari tema ad uffants, che fan scappar il giat sut la turera dal bogn. Betg da sa smirvegliar ch’ils vegls Germans avevan creà il dieu Donar davos il fenomen dal tun, ch’ils Romans laschavan girar lur Jupiter tras il firmament cun il char da la tempesta, derasond tuns e chametgs.
Fotografia: absfreepic.com (CC0)
Text: B. Vigne, Turitg
►FA PART! Commentescha sutvart!
|
