Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo per dar num als umens. 

1. Giatgen dal tschiel

Sch’il sulegl fiss in um, lura avess el num Giatgen, cun opziun famigliara «barba Giachen» u pli reverenzial sco a Zernez cun «maister Giachen». Ardez, per exempel, commentescha in di nivlus cun: «Hoz manca barba Jachen.» Cuchegia il sulegl lura tuttina ora insacura, di Tinizong: «Ussa vign anc igl barba Giatgen!»
A Strada en Engiadina Bassa lascha il Giatgen dentant era vesair las stailas e betg mo il sulegl: «barba Jachen» numnan ils da Strada a moda charina la pertga per dar sin il tgil. «Spetta be ch’eu vegn cul barba Jachen», smanatschani forsa. «Giachen en!», surstattan qua ils Sursilvans.

2. Gion il joker

Il prototip dal num da l’um rumantsch è dentant Gion u Jon. El è il joker per cuvrir quasi l’entir spectrum da caracteristicas fisicas e moralas, surtut quellas pauc ludaivlas: Il tgutg e tabalori è en Surselva «Gion tuella» ed a Savognin il «Gion mogn». Quest mogn tuna in pau da chau stinà, sco quai ch’el è en Engiadina il «Jon dür» u il «Gian buatscha». Ina buatscha è però er ina persuna tut auter che testarda, anzi in flegma. Main marsch, plitgunsch sturn e movibel è il «Gion geina» da Sevgein: ina persuna che sa mova da quai balluccant ed undegiant – cuntrari al «Jon dschet» da Scuol, tut steric dal fraid ch’el ha adina. A Müstair tugna il «Jon rögn» da tut e mintgin. E cun far e pensar è il «Gion davos» adina … l’ultim.

3. Steivan il spiertus

Persunas chapriziusas perencunter n’èn betg simplamain Gions ordinaris, mabain Steivans. Cun agid spiertus èn persunas indecisas Steivans da set spierts. «Fin cha quel Steivan da set spierts sa che ch’el voul far …!» Tut tenor datti era dapli spierts che be set. Uschia han quels da Ramosch para in u l’auter chaprizi dapli, els cun lur Steivan da milli spierts …
A Lavin n’è il Steivan betg mo in lunatic, mabain er anc in ipoconder cun blers – set! – mals: il Steivan da set guais. Mo ina pitschna differenza, la finala van mals e malsegirezzas gea savens en ina.

4. Peder il paradisic

Igl è enconuschent: enta parvis na vegn betg mintgin. Pertge davant la porta dal parvis spetga Petrus per examinar ils morts: Tgi è senza culpa e senza macla? Ils paupers putgants (almain quels sursilvans) pon empruvar da surmanar l’apostel portier, sa referind a lur locuziun: «Jeu sun buca sogn Pieder.» Infallibel n’è la finala nagin. Gnanca son Peder, al pli, para, il papa.  

5. Men the Man

Il pli bel (n)um è dentant in da Sent, numnadamain il Men tender. Ditg era il sulet pled «tender» che jau enconuscheva quel da la chanzun dad Elvis Presley. Lura, legend ina giada il titel «Men tender», ma sun jau imaginada in um sensibel, amabel, bufatg e betg memia giagliard. Ma sch’i din a Sent «Tü est ün vaira Men tender, per mincha merda plondschast!», lura n’è quai betg exnum quai che dunna tschertga. In um memia sensibel, in um chajachautschas! Noss Men pudess anc esser quai en il vair senn dal pled, siond «tender» er il pled per il passacorp lom. Qua po Elvis lur’anc chantar ditg «Love Me(n) tender, love Me(n) sweet …»

 

Fotografia: Tschintg bels guids da muntogna a chaschun da l’inauguruaziun da la chamonna da Medel ils 9 d’october 1910 (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG)

 

Suonda LATABLA!

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel datti bels prenums, nizzaivels betg mo per dar num ad umens e dunnas. 

 

1. la Maria lunga 

Marias èn Nossadunnas e mammas – insumma: Marias èn LAS dunnas. «Tge Maria è quai?» signifitga perquai eratant sco «Tge femna è quai?». Mintgatant ha perfin eral’um num (cun segund prenum) Maria. Dunnas ed umens pon però era vegnir numnads Maria, sch’els n’han gnanca num Maria. Magari èni lura Marialungas. Derasadas èn quellas surtut en Engiadina Bassa. Manegiada n’è qua betg la Marialunga per fimar, mabain ina persuna (spiertalmain) plauna, targlinanta, maladestra, dormulenta, in chau da sien. Sco a Lavin, là pos clamar: «Vainst a la fin, tü Maria lunga?»

  

2. la Clara culinarica

La Clara è la dilettanta culinarica, ina tschavatta da tschaveras, sto ella gea tegnair nà per spisas e bavrondas senza grond daletg gastronomic. Ina schuppa auaditscha, rara e stendida è en Surselva ina schuppa da sontga Clara (e per tgi che sa dumonda tge che «sonza Clara» saja: quai è il medem, simplamain a Lantsch). Er in café flaivel e transparent, in café strusch brin, nundir nair: era quai è in café da sontga Clara. Quels da Dardin dentant, quels navulan permalar naginas Claras, uschia ch’els numnan talastriaccas «café da l’onda Letta». Anc auters na vulan offender insumma naginas dunnas (umens soviso betg), perquai datti lura il «café da silips».

 

 

3. la Catrina da la latrina

Entant che la Clara po anc esser patruna da schuppas e cafés, sto la Catrina tegnair nà ses num per autras materias ruinadas: uschia ad Ardez, nua ch’il latg asch e rut è in «lat in chatrina».

Pli enconuschenta è la Catrina però sco purifitgadra che vegn tar nus cun la diarrea catartica: lura avain nus «laCatrina» u «la sontga Catrina» – betg darar accumpagnadada grondas preschas, sco la «svelta Catrina» e «la schuenta Catrina» en Surselva e Grischun Central u lura en Val Schons «la schwinda Catrigna». Ed era sisum la Surselva sajetti be viadora, cura che «la sieta Catrina» è sin visita tar ils Tuatschins.

 

4. la Rosa regulara

Sin visita vegn da temp en temp anc in auter giast, ma quai lura be tar las dunnas: la menstruaziun. Per regla nadiscurran dunnas (ed umens) betg senz’auter da quella, almain betg cun tuts. Na sa lascha quai dentant betg evitar, dovrani ina sort code, per sumeglia «la Rosa». Savens vegn quella Rosa anc numnada famigliarmain (ozendi per il pli en tun levamain beffegiant) «l’onda Rosa» u la «tantaRosa». Ma per tschertin(a)s pon perfin frasas sco «Jau hai l’onda Rosa sin visita» esser memia offensivas, uschia che quellas chaussas da femnas èn empè da rosas be pli «las robas» sco a Susch. Pruderia par excellence? Ma bain: Ènlura «ils dis» dal temp modern propi pli directs ed expressivs?

 

5. la Frena frivola

In num sco Frena tuna da quai fascinant, infam, e frivol –almain cumpareglià cun ina Maria monotona, ina Clara puritana, ina Catrina finina u ina Rosa punctuala. Ma la Frena, «la Frena ferventa», oh, quai tuna lura dad ina femna cun passiun, ina che lascha batter pli ferm ils cors virils, ina che tegna cumpagnia als umens, las sairas en ustaria. E sch’i n’è betg quella Frena, lu forsa in’autra cumpogna – p.ex. la buttiglia da vin u quella da vinars. Quella vegn era numnada «frena», almain a Ramosch. (L’explicaziun ha da far cun l’attribut da la sontga, ma quai renda main excitant il purtret da la bella Frena).

Sco ch’i saja: che vus prendias lura en ustaria frenas u grondas blondas, faschai attenziun da betg maschadar, uschiglio vegn vitiers anc la Catrina. 

 

Fotografia: Tschintg bella dunnas tuatschinas il di da Dumengia alva 1920 (P. Scheuermeier / Fototeca DRG). 

Suonda LATABLA!

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – p.ex. per declerar l’amur. Ensemen cun la primavaira èn franc era s’avanzads ils sentiments d’amur. Però: Esser inamurà è ina chaussa. Discurrer surlonder in’autra. Per il pli mancan ils pleds. Perquai èn decleraziuns d’amur documentadas plitost a moda modesta en il material dal DRG. Percunter na mancan betg ils pleds per commentar (forsa cun in pau scuidanza?) l’amur dals auters! Perquai datti qua empè da decleraziuns d’amur tschintg parairis davart sentiments ed ardiments amurus.

1. esser inamurà pir ch’ina mieur en in magnucca

D’accord. Romantic è insatge auter. Ma almain tant romantic ed erotic sco il classicher «Ella l’ha gugent»! La finala avain nus era gugent crimis u spaghettis. Lura è ina descripziun sco quella sursilvana «El ei inamuraus pir ch’ina miur en ina buna mignucca grassa» gist uschè illustrativa – era sch’ella è bravamain bravina.

2. esser stgarvunà

Pli passiunads èn Puteras e Puters, numnadamain cura ch’in è «scravuno zieva qualchün». Quai tuna lura tschuf, tuna plitost da sex sfranà fervent e frenetic, insumma dad in «murem portg» (sco i schessan a Riom). In um stgarvunà u «s’incarognà» (sco en l’entir’Engiadina), quel n’è betg mo inamurà, mabain cotg al pli aut grad – almain pli fitg che sch’el avess mo quaidas dad ina magnucca chaschiel.

3. chatschar en il cugn

Avant che dad esser inamurà sin il piter pir èsi dentant da far in emprim pass. Ozendi dini forsa: «Quel ha fatg si ina.» («Far si ina muronza» faschevani dentant era gia l’entschatta dal 20avel tschientaner.) Circa uschè pauc sensibel tunavi para a Vella, nua ch’ins cumenzava in’allianza amurusa «catschond en il cugn». Jau m’imagin gist ina collega che schess: «Tschella sera ella disco ha Clemens catschau en il cugn». Pauc bel, pensais forsa. Ma malgrà tut ha quell’expressiun tuttin’anc in tschert scharm rustical (lumnezian). U betg?

4. metter a lomia insatge

Cumenzar romanzas cun finezza e tenerezza – quai succeda a Zuoz. Là sincereschani dad avair «miss a mögl qualchosa» suenter avair fatg in emprim pass amuraivel ed empermettent. Naginas «cugnadas» brachialas, mabain pazienza per dar temp e flad al flirt. Però, po dar, era temp per surpledar, persvader ed indeblir e magari era per manar per il nas.

Dentant attenziun als contacts interrumantschs: Gea betg confunder il «metter a lomia insatge» cun «metter a lomia insatgi»! Sch’in um da Trun smanatscha da ta metter a lomia, lura na dastgas spetgar naginas charezzas, anzi: lura ta spetga ina pulita patangada.

5. in bitsch na fa betg fora

Cun tanta marusaglia vegnan baud u tard era londervi ils bitschs. Ozendi vegnan quels mintgatant survalitads. La lingua, quella tracta da l’Engiadina fin en Surselva a moda vaira liberala quests bitschs benedids: be tant sco in pau rument – «ün bütsch vaglia tant sco ün patütsch» – vala in bitsch ad Ardez. Quai n’è pia nagin’empermischun, e na fa era betg gronds donns, gist sco a Zernez, nua che «ün bütsch nu fa foura». Perfin la Surselva è indulgenta, sincerond: «Buca mintga betsch dat lètg!» Ma là èn ils bitschs propi era senza malart, sche perfin il paun sa bitschar. Enta Vrin hai numnadmain num – cura ch’ils pauns tatgan ensemen durant esser en furn: «Il paun ha bitschau.» Basta che quel saja cotg…

Fotografia: Far paun a Flem, 1996 (F.Giger/Fototeca dal DRG)

Suonda LATABLA!

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel cun duvrar pli savens ils ovs (e las giaglinas) per descriver situaziuns dal mintgadi. Perquai – e damai che quels han cun Pasca prest conjunctura – datti quest mais tschintg expressiuns cun ovs, chattadas en il gnieu dal DRG.

1. esser in ov en pel

Per numnar ina persuna spert permalada ha l’Engiadina qua tenor mes avis ina da las pli bellas expressiuns (uschè bella è’la, che er il vocabulari sursilvan l’ha adoptada). Uschia din ils Engiadinais dad in sensibelin finin: «Quel es ün öv in pel.» In bel maletg: quest ov senza crosa da chaltschina, be cun ina pellina, gist anc abla da tegnair ensemen in corp, in cun in’olma vulnerabla. – Ma cun il temp crescha er ina crosetta tar ovs en pel (quels umans) ed els pon (almain per muments) sa prender ensemen e laschar esser lur esser terribel sensibel.

2. crair ch’il cac haja dus mellens

Els èn halt marcants, quels spruhs or dal ressort fecal. Perquai er questa gia – veglias perdunar! – in exempel da quella partiziun. Quest qua è da la Surselva, per commentar ina persuna blagunza ed arroganta che crai che perfin sia merda saja meglra che quella dals auters: «Quel crei era che siu cac hagi dus mellens».
Mintgatant è quest tip superbi lura cruschà cun il tip sabiut. E per quel, quel che crai da savair tut (u almain tut in pau meglier) ha era l’Engiadina pront ina remartga: «Mintgatant l’öv voul esser plü scort co la giallina.»

3. cuar or insatge

Betg mo las giaglinas cuan, mabain era nus umans, p.ex. cuond ora malsognas u manzegnas. «Quel cua or insatge» din ins, sch’in è occupà cun studegiar e pensergnar u er inventond insatge. En sasez n’èn quai gnanc exempels spectaculars. Però: Cura avais vus duvrà l’ultima giada il (bel) pled «cuar»? – Eba.

Ma per tuttina anc as dar qua in coc cuà spezial: da dunnas en speranza schevani (in pau grop) «Quella cuva» (Panaduz) u «Ella ha puspei mess a cuar» (Flem). 

4. dar piz a cup

Cler che l’aspect pascal na dastga betg mancar en questa glista. Qua pia in pèr (be in pèr!) da las numerusas expressiuns chattadas en divers vitgs per pitgar ils ovs, u eba, per dar piz a cup:

La Surselva dat péz a cup, la Lumnezia s’exercitescha en dar la botscha ed er a Mon e Riom vegn dà botschas. Ad Alvagni hani verbalisà al botschier, e putscher èsi en Engiadin’Ota. Là dispona Zuoz dal verb tutscher u ch’i din er fer tütsch; in pau «tütsch» discurra era Schlarigna, schend simplamain fer al putschen. A Sent e Scuol fani pizza da cuc; empè da cul piz parani da dar cul lad da l’ov a Domat, dond venter a venter. A Guarda dattani a tazzas, a cazzas a Susch ed a Lavin, e cocadöv vegni dà a Tschlin. Ils Jauers tiran a cuffel ed ils Zernezers nizzegian gist il coc cumplet, dond a cuf «prüm a piz, lur’a chül e poi a buttatsch».

5. er giaglinas nairas fan ovs alvs

E per finir in proverbi da l’Engiadina: «Eir las giallinas nairas fan ils övs alvs.» I n’emporta betg co nus planisain e putschain ils ovs e quants che nus mangiain e soviso … A la fin resta il far e damanar dals umans il medem, cumbain che nus essan dad apparientscha differenta – u apunta: era giaglinas nairas fan ovs alvs. (Jau na sun dentant betg segira, sche questa devisa ma dat propi confiert – anzi, mintgatant fa quella perder il curaschi pir da dretg.)

Fotografia: Tgira da giaglinas a la scola da puras ad Aschera (W. Zeller / Fototeca dal DRG)

Suonda LATABLA!

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – e da tut sias fassettas per exprimer quellas fradaglias che van tras pel ed ossa. Perquai oz tschintg bels u buns maletgs per dis da gronda fradur. Sa chapescha chattads en il DRG.

1. sulegl cun dents

Gist quests dis èn els qua: Quels bels dis cun in sulegl glischant recent amez l’azur senza nibel. Quels dis, cura che l’aria è satiglia ed i bricla las piclas e piztga vi da las parts dal corp betg cuvridas. Quels dis, cura che nus duvrain in schal per enzugliar e stgaudar la fatscha ed essan grats per in na-scumond da zuppentar quella. Quels dis tipics per pudair dir: «Oz avain nus in sulegl cun dents.»

2. il general Frisch

Ses num tuna plitost viscal e frestg che da caracter crudaivel, ma impressiun fai schon, sche nus sesain (p.ex. a Zernez) en stiva privada, ed insatgi di (magari in pau sut vusch): «Id es coura il general Frisch.» L’avais udì? Il Frisch a spluntond cun sia detta marvla vi da l’isch? Sentis era gia la schelira che penetrescha tras sfessas e fanestras?

Forsa ch’il general Frisch è be l’avantguardia da quell’armada da fradurs continentalas, provegnentas nà da nordost, nà da la Sibiria. E perquai schain nus – e betg mo nus Rumantschs: «Oz èsi ina vaira Sibiria.»

3. il cac che schela en il tgil

Veglias perdunar la tscherna da quest’expressiun forsa pauc manieraivla! Ma ozendi, en temps dad envierns malguess e miaivels, n’èn cumparegliaziuns sco «igl è in fraid sco da mez enviern» nagina buna valur da referenza pli. Qua dovri schon maletgs pli expressivs (main suttaposts a midadas climaticas) per exprimer grondas fradaglias.

In maletg fitg concret (e probabel pervi da quai era derasà dapertut) è: «Igl è in fraid ch’il cac schela en il tgil.» Quels da Marmorera vevan «in fraid tgi schela l’ava ainta la vischea». Memia direct? Main vulgar, ma pli vermus, è quel qua, documentà en l’entir Grischun: «Oz na fan ins betg verms.» Tge confiert!

4. suar sut il nas

In’autra expressiun concreta-corporala è quella da la gutella sut il nas, p.ex. sco quai che nus la chattain a Müstair: «Id es ün chad chi fa süar sot il nas.» Chaud? Gea, la frasa è duvrada ironicamain, cura ch’igl è in fraid murdent – in fraid, cura ch’ins sua sin il pli anc sut il nas. U ch’ins di lura fitg lapidar sco a Susch (però er utrò): «Hoz vain il got dal nas.»

A La Punt-Chamues-ch percunter èsi anc pli extrem: là èn las fradaglias uschè grondas ch’i na basta gnanca per far suar sut il nas u sur la bucca, mabain unicamain en bucca: «Oz as süja be suot la laungia.»

5. ils pleds schelan en bucca

Tgi sa regorda anc dad esser restà tatgà d’enviern cun la lieunga umida … betg vi da l’amia, mabain vi dal tschabargal da metal? L’enviern èsi magari meglier da tegnair serrà la bucca ed enserrà la lieunga. Pertge quella dovri. Per discurrer, per exempel. Siond conscients da quest’impurtanza, din (u schevan) quels da Scuol: «Id es ün fraid chi schelan ils pleds in bocca.» Ed ils pleds, quels èsi da guardar da betg laschar schelar…

Fotografia: Glatscher dil Terri, Pizzo di Güida e Piz Ner, 1911 (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG)

Suonda LATABLA!

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz datti tschintg bellas chauras «linguisticas» or da la muntanera dals pleds – u cun auters pleds: mias «top tschintg» locuziuns cun chauras. Bavradas da la funtauna dal DRG.

1. tuppa chaura
Èsi insumma adequat da duvrar «ti tuppa chaura» per descriver ina persuna (per ordinari ina femna) main dotada cun intelligenza? Ils Engiadinais (refurmads) han almain l’opziun dad «esser scorts sco la chavra dal ravarenda», cura ch’els èn effectivamain scorts. Ma sche la tradiziun populara (panrumantscha) sa serva da la chaura per caracterisaziuns main scharmantas, sto bain esser insatge londervi. Èn chauras propi tuppas? Tut tenor mettain bain. Èn umans tups? Tut tenor … Mintgacas: tenor nossas locuziuns han persunas che crain da savair tut meglier, ma che na chapeschan gnanc in pip da la chaussa, «in spiert sco ina chaura» u ch’ellas èn «scortas sco la chavra dal vicari» – u sco quels da Medel din: «Quel sa tudestg sco las tgauras digl uestg.» Pia insumma betg.

2. bitschar ina chaura tranter las cornas
Co va quai: Bitschar ina chaura tranter las cornas? Para ch’ils Engiadinais san far quai, però be, sch’els èn maghers avunda – almain vi dal chau. A Zernez è perfin l’entir corp dad ina u l’auter uschè «meger ch’el gess tras las cornas d’üna chevra». Ma tenor mai: sch’in è abel da bitschar ina chaura tranter las cornas, lura n’è quel betg mo magher setg ed in zic gagliard, ma simplamain betg dal tut tschient.

3. far sco las chauras per il sal
Co dir, sch’insatgi è scharfira – p.ex. sin dultscharias? «Quella fa per ils grassins sco las chauras per il sal!» Quai po sa chapescha era vegnir extendì sin auters geners da garegiaments, sco quai che nus chattain p.ex. en in attest per Trun: «Quel fa per femnas sco las cauras pil sal.» E che regls e desideris na chalan betg cun la fin da la giuventetgna, mussa er ina locuziun da Dalin: «Las tgoras viglias letgan è bugen sal.» (Pli explicita ed explicativa che en il DRG è qua la remartga tar ils collegas da l’Idiotikon: die alten Geissen schlecken auch noch gern Salz – gemeint sind geile, alte Weiber.)

4. las chauras en ils seghels
Allusiuns maldeschentas sco sura fissan qua ed uss, al cumenzament dad in onn nov e net, in pau «sco las chauras che van per ils seghels», pia al fauss lieu. «Tü hast las chavras chi van pels sejels» vegn (u vegniva?) ditg en Engiadina Bassa als uffants che han la mutschigna en il fauss lieu, qvd. culond giu dal nas. Però: il maletg da las chauras en il seghel po bain esser bel, ma ozendi è’l probabel empè dad ina locuziun duvrabla plitost in lign.

5. ir sin chauras alvas
Qua e là guard’ins sin chauras alvas, p.ex. fixond palpiris alvs durant scriver (u betg scriver). Dentant, insacura èsi dad agir! E tuttenina ans dat x ina luna lura quel stumpel da simplamain far, senza grond plan e senza pasar las schanzas dad avair success – e lura giain nus sin chauras alvas. Per tschertins n’è quai – empruvar a bun gartetg – nagin chaprizi, mabain in motto, sco quai che l’exempel da Mustér ans mussa: «Jeu mun sin tgauras alvas, aber ampruar amprov’jeu.» Il parairi «quel va schon sin chauras alvas» po era vegnir duvrà per commentar stentas amurusas, numnadamain cura ch’in giuvenot va sin visita tar ina matta, malgrà che tut ils auters san gia ordavant ch’i na dat nagut ordlonder. Il pauper schani sa senta lura forsa sin la sava sco las chauras en ils seghels … Ma almain ha’l empruvà.

Fotografia: Chauras a Sufers, 1915 (O. Kunz / Fototeca dal DRG).

Suonda LATABLA!