DRG

DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Oz giain nus en tschertga da l'animal che ha questa emna grond travasch, numnadamain la lieur. Ella n'arriva betg mo da Pasca, mabain è er enconuschenta en ina u l'autra expressiun rumantscha.


1. La lieur da Pasca

Dapi in pèr decennis maina la lieur da Pasca ils ovs a noss uffants. Ma pertge precis quest animalet e betg in auter? Na fissi betg pli logic che la giaglina manass ses agens ovs? Antruras manava sco ch'i para il cucu ils ovs en la Svizra – ina legra imaginaziun, navair? Cunquai che la lieur vala sco simbol da la vita e da la renaschientscha ha ella survegnì questa incumbensa pasciala. Mintga uffant sa legra da las buntads che la lieur maina. Surtut dapi la creaziun da la lieur da tschigulatta passentain nus Pasca cun lieurs. Pensai: en La müdada da Cla Biert custavan las «leivras grondas» mo quatter raps!


2. Temus sco ina lieur

La lieur è enconuschenta sco animal temalier, perquai datti ina massa expressiuns cun la lieur per chajachautschas. Qua mo in pèr exempels: A Champfèr èn persunas «tmuossas scu üna legvra», a Savognin «tamalieras scu ina glioir», ed a Maton han ellas «tema sco liars». En Surselva datti ultra da quai «lieurs temeletgas». Geabain, la lieur sco pitschen animal ha avunda motivs dad esser temusa, uschia è ella attentiva e po mitschar a temp. La baselgia percunter na mitscha betg a Sevgein: «la baselgia ei buc ina lieur», ella resta pia en il vitg.

 


3. La lieur tuppa u talentada?

Ina persuna emblidusa ha ad Ardez in «tscharvè d'leivra» ed a Riom ina «testa d'leivra». A Flond è ina persuna stupida «ureidia sc'ina lieur». Hmmm, è la lieur propi uschè in animal tup?!? Na! En il Grischun Central po ella era daventar in'experta talentada cura ch'ella è ina «glioir viglia». En Surselva datti l'expressiun «tedlar sco lieurs» cura ch'ins fa quai attentivamain. E savais tge? Cunquai ch'i para che la lieur dormia cun egls averts, è ella er il simbol per l'alertezza. Ella è pia er in animal cun tscherts talents.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha


4. Il chaun e la lieur

Quest pèr chatt'ins adina puspè. Per exempel en il proverbi engiadinais «bod cuorra il chan e bod la leivra» che signifitga che in di vai bain cun ina persuna e l'auter di cun l'autra persuna. En la Lumnezia vesain nus puspè ch'i basta pauc per l'animalet temelitg: «cura ch'il tgaun uorla, fui la lieur». Ed en Surmeir vegn in gieu en furma da chatscha dal stgazi numnà «igls tgans e las liurs». En la chatscha daventa il chaun l'inimi da la lieur cura ch'el è l'accumpagnader cun il nas fin dal chatschader.


5. Las lieurs da Sent?

Datti propi las «levras da Sent»? Enconuschent sco surnum per ils Sentiners è in auter animal, numnadamain l'asen. Ina tscherta sumeglientscha datti tranter quests dus animals – almain tenor in giuven da Sent. El aveva l'impressiun dad avair schluppettà la «mamma da las levras», la pli gronda lieur. Mangiond il brassà ha el rut ora dus daints vi dal fier-chavagl che appartegnava ad in asen e betg ad ina lieur. Dapi lura datti ils «asens da Sent». Dal rest: ils da Trun vegnan per propi numnads las «liaurs da Trun».

Text: Annetta Zini
Fotografia: Tgi sa, sche la lieur maina quest onn ils ovs en questa maniera? Bella Pasca a tuts! (www.pixabay.com)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Ed era las mangiativas na vegnan betg a la curta en la lingua rumantscha ed en il material dal DRG. Mintgatant daventan persunas mangiativas e mangiativas persunas, quai cun consequenzas divertentas e mintgatant in pau insultantas. Qua tschintg exempels per mangiativas persunifitgadas.


1. Bizochel

Entant ch'ins utilisescha a Scharans «tgear pizóchel» ed a Mustér «baziechelet» per uffants pitschens da quels charins da magliar (en), ha il num en l'Engiadina ina significaziun pli pauc charina. En in spruh da Scuol è il bizochel il culpaivel che ha vilentà l'auter: «Va, va toc bizoccal, qua m'hast fat üna bella.» Sch'ins fa insatge a la «pizocla» a Mon, signifitga quai ch'ins fetschia quai da maniera nunponderada. E per che noss text daventia in pau confus: sch'ina persuna discurra ina pluna che na fa betg senn, lura maschaida ella a La Punt - Chamues-ch «pizochels cun tschüvlarots».


2. Macarun

Il macarun percunter enconuscha mo la significaziun negativa. En l'Engiadina ed en il Grischun Central utilisesch'ins il macarun per tabaloris. A Strada din ins alura «tü m'est ün vaira macarun!» ed a Savognin «te ist bagn en pover macarung!». Pertge ch'in macarun è negativ na san ins betg, atgnamain ha gea mintgin gugent pasta. Forsa hai da far cun la furma dal macarun ch'è vid a l'intern e pia predestinà per persunas cun chaus vids? En l'Engiadin'Ota pon ins perfin «fer üna macaruneda» cura ch'ins fa ina tuppadad. Insumma: meglier èsi da mangiar la macarunada cura ch'ins ha fatg ella.


3. Strizla

Per tut quels che tschertgan in pled per permalar mo a la zuppada insatgi è la strizla, la pastizaria dultscha deliciusa, ina buna varianta. En l'Engiadina Bassa po mintga generaziun esser ina «strüzla» u in «strüzzel», quai cun ina muntada en general positiva e chara. A la zuppada survegn la pastizaria però ina significaziun negativa: A Tarasp dovr'ins il pled per dir ad ina persuna ch'ella saja in pau tuppa. Ed il «strüzzel in painch» a Sent munta ch'ins saja propi tup. Persunas strizlas na pari betg da dar en autras regiuns rumantschas, là vegnan «striazlas» e «strezlas» probablamain pli gugent mangiadas.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Shop online!
    Shop online!
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun


4. Buglialatg

Quai che fiss atgnamain ina mangiativa per pops è bunamain pli enconuschent sco caracterisaziun per in bugliac, surtut en la Surselva. A Rueun è il buglialatg in temelitg ed a Sevgein na dastga el betg ir en il liber cura ch'igl è fraid, perquai ch'el schelass segiramain. Ed entant ch'ins scheva a Bravuogn per in giuven flaivel «vésta scu bueglia cun laz», schev'ins a Falera perfin «quel ei loms sc'ina buglialatg». Interessant è che la mangiativa feminina daventa masculina en connex cun persunas; forsa perquai che umens èn pli savens bugliacs che dunnas?!?


5. Ov

Ina dunna smincada exageradamain vegn numnada a Vnà in «öv mondà». Per Scuol n'è in tal ov betg in um mascrà, mabain in um fitg sensibel. Ed in «öv tender» è a Scuol e Zernez in uffant che crida, entant ch'in «ov rot» a Riom è in um debel. Pli enconuschent per ina persuna sensibla ch'è immediat permalada è l'expressiun «öv in pel» en l'Engiadina, «ov an pel» en il Grischun Central ed «iev en pial» en Surselva. E sch'ins ha mangià memia bler, lura pon ins esser radund u combel sco in ov. En quest senn bun appetit.

 

Text: Annetta Zini
Fotografia: Tgi sa, forsa èn tut questas persunificaziuns mo ina bella pulenta? Questa famiglia sa lascha en mintga cas gustar il gentar (cun u senza pulenta) a Camischolas.
(Fotograf Scheuermeier / Fototeca DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Ella na cuntegna però betg mo pleds, mabain era sontgs, sco il Son Valentin. Per ils 14 da favrer datti qua tschintg differents Valentins chattads en il DRG ed en la litteratura rumantscha.


1. Il di da Valentin

Per ils ins è il Son Valentin in di impurtant, per ils auters in di sco ils auters. La dumonda è: festivar il Son Valentin cun la chara/il char, regalar flurs e tschigulatta u passentar tut normal quest di normal? Igl è en mintga cas d’avantatg, sch’il Son Valentin guarda in pau sin ils pèrs inamurads, gia che tenor la legenda procurava il sontg per spusalizis e lètgs fitg fortunads. Ch’il sontg è stà condemnà a la mort, perquai ch’el aveva acceptà era lètgs scumandadas, procura ch’il di da Valentin daventia anc pli romantic.


2. Il mal Son Valentin

Pli pauc romantic èsi cura che quels da Mustér han il «mal Sogn Valentin». Na, i na sa tracta betg dal mal d’amur, mabain da l’epilepsia. Il Son Valentin era il protectur cunter diversas malatias, surtut cunter l’epilepsia. Blers malsauns pelegrinavan tar chapellas ed i vegn ditg ch’els turnavan sauns e frestgs. In mattatsch cun pes struptgads saja vegnì purtà tar il sontg e silsuenter haja el pudì chaminar sez a chasa. Gnanc uschè mal quest mal Son Valentin, u tge manegiais vus?


3. Il ginaiver da Son Valentin

Tenor tschertas funtaunas litteraras sursilvanas na saveva noss Valentin betg mo proteger persunas, mabain era animals, surtut la muaglia. Cura ch’in paster bandunava sia muaglia per ir a mangiar gentar u a durmir, aveva el fidanza en il sontg: tscherts fitgavan lur bastun sper il muvel e rugavan il sontg da pertgirar durant il mument da lur absenza lur muaglia. Auters plantavan perfin in «burschin da Sogn Valentin», pia in rom dal ginaiver ed uravan tar il sontg. A lur return engraziavan els il sontg e cuvrivan il ginaiver cun terra.

Tgi sa, sch’il sontg è responsabel per ina pluna novas plantinas da ginaiver en Surselva e dapi intgins onns era per il gin (da ginaiver)?

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Shop online!
    Shop online!
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun


4. Valentin lavandin?

L’onn passà avain nus emprendì d’enconuscher in pèr schlass umens. As regurdais vus anc dal Men tender? U dal Gion mogn? Geabain, ina massa pleds rumantschs faschessan rima cun Valentin, co fissi p.ex. cun Valentin lavandin, Valentin assassin u Valentin beduin? Documentà n’avain nus deplorablamain nagina da questas expressiuns legras, mabain quest spruh per Pigniu: «Sogn Valentin, che vegn cun aua e vin! La buot da Sogn Flurin, che maina peglia fin!»


5. L’emprim Valentin

Valentins na datti betg mo en furma da sontgs, mabain era sco famiglias e lieus. Il num deriva dal latin Valentinus e signifitga il ferm e pussant. Fortunà quel che ha num uschia. Surtut a Sent è il num da famiglia derasà. Ma l’emprim Valentin è stà in um da Ramosch ch’è documentà per l’onn 1499.

E sper persunas datti era lieus cun quest num, sco p.ex. a Pigniu il crap e la baselgia da sogn Valentin, a Mustér l’acla Valentin, a Medel ed a Sursaissa mintgamai ina caplutta da Sogn Valentin. E per finir turnain nus puspè tar il vin: a Puntraschigna pon ins cumprar il vin en la Vinoteca Valentin. Viva sin noss Valentin – ch’i saja cun vin u cun gin!

 

Text: Annetta Zini
Fotografia: Tgi sa sch’il sontg ha guarì blers ch’eran pelegrinads sin questa collina en Surselva tar la caplutta da Sogn Valentin? (Christian Meisser, Fototeca DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel per descriver modas da sa muventar en stadi sturn. Quest mais – anc aivers dal mais passà – ballantschain nus pia tras il DRG e patin a la fin dal barbagiat postfestiv.


1. ir sco la via da Cavorgia

Vias che mainan sur foss e tras chaglias èn vias tut tortas e spir stortas. Ina via a Mustér, la via da Cavorgia, è para ina via uschia. Perquai din quels da Mustér, sch’insatge è tort, che quai saja «uiersch sco la via da Cavorgia». Er en stadi sturnira na van ins betg dal tut a dretg or, mabain tendenzialmain vi e nà, e forsa vitiers anc in pau stort ed inclinà, u eba: ins va sco la via da Cavorgia.


2. mesirar e schubregiar chinettas

Chattar la via a chasa suenter ina bella saira baraccusa n’è normalmain betg ina chaussa talmain pretensiusa. Mintgatant èsi simplamain cumbinà cun intgins deturs. Vul dir: Era sche la via è grada, datti ina u l’autra sviada … ina giada dad ina vart da la via, ina giada da tschella vart, uschia ch’i para che quel sturn mesiria la via. U ch’i ha era num ch’el mesiria las chinettas. U ch’ins po dir sco a Maton: che quel sturn vomia a «schubargear la chinetta.» Quai cun schubregiar vegn lura forsa effectiv anc vitiers. Pli tard lura…


3. esser inschigner

Sumegliant ad auters mastergns pon ins era sco sturn far ina carriera sturna – almain a Mon en Val d’Alvra, nua che er in simpel «mesirader da vias» po s’avanzar professiunalmain. E lura, en quest stadi promovì, hai num tut laconic: «L’è inschigner.» Bain in titel merità per quel che dumogna cun inschign dad arrivar a chasa ballantschond e balluccond.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch


4. avair in chau sc’in tgil

Ina giada arrivads a chasa, spetgain nus lura l’auter di. Magari è quel accumpagnà dad in barbagiat, cun in chau grond, grev e pesant. Cun in chau, sco sche quel fiss stà (mal-)duvrà per martellar e pitgar, per vomitar sco da chaj… Curt: ins ha in chau sc’in tgil.


5. avair mal ils chavels

Nus avain vesì, quai ch’ins senta l’auter di, suenter la sborgna potenta, quai è il mal: mal il stumi, mal las chommas, mal la bratscha, mal il cor, mal il chau. Uschè brutal mal il chau che tut si là è plain dolur: nas ed egls èn sensibels, la bucca dola, la lieung’è greva e gea … cura che perfin las cellas il pli orasum la periferia corporala fan mal, lura pon ins dir, sco a Lantsch ed a Vella, ch’ils chavels fetschian mal. Quels da La Punt-Chamues-ch, quels èn anc pli sensibels, quels piteschan dal barbagiat perfin cura ch’i han be gia «ils chavels ifflos».

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia (modifitgada): W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quai vala era per descriver umans alcoholisads. Nus enconuschain forsa ch'ins haja ina tschucca u ina sborgna u ch'ins haja fatg si ina potenta. Ma en il DRG chattain nus anc autras descripziuns – magari pli subtilas – per esser sturn.


1. esser en la vigna

I dat gea divers stadis da sturnadad: quel dal cumenzament cura ch'ins è «be» in pau tschuberlin e lura quel, cura ch'ins è sturn sco s'auda e sa noda quasi en l'alcohol. Lura sa chatt'ins per uschè dir amez l'origin dal vin: en la vigna. I dat era lieus, per exempel Zernez, che localiseschan pli precis las vignas, schend ch'ils aivers sajan ids en Vuclina.
Ils ins manegian che ir en la vigna saja be per cuntanscher in leva schmierla, per auters è l'esser en la vigna gia stadi enaivrì absolut. Ma cunfins sa confundan cun il vin… E soviso, tgi che na vul betg perder blers pleds, po era commentar tut a moda prosaic-lapidara sco per exempel a Guarda: «L'es laint.»


2. esser bain cundì

Nus pudain cundir noss bizochels cun chaschiel e nossas remartgas ubain cun umor ubain cun pleds murdents. Nus pudain dentant – almain tenor ils Engiadinais – er nus sezs esser cundids – perfin bain cundids! En stadi bain cundì essan nus blaus sturns. Ed atgnamain vai puspè si cun l'esser cundì dals bizochels: pertge cundids, pazinghels, essan nus forsa er in pau bizochels. Ed en stadi bain cundì essan nus franc er ubain alleghers ubain nauschs.


3. esser illuminà

«In vino veritas.» Quai pudess esser in punct da partenza per numnar «illuminads» quels che han bavì in zic u er da memia. Forsa tuni in pau da clisché, quai cun l'illuminaziun, la clervesida e l'inspiraziun che vegnan cun las spirituosas. Ma forsa avain nus era gist scuvretg l'origin (ed il motiv per la fin?) dad ina societad secreta: quests pseudo-scienziads dad illuminists eran tuts simplamain sturns! U sco quai ch'i schessan a Mon: «L'è illumino enpo canona!»

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Shop online!
    Shop online!
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha


4. avair ina vulp

En stadi sturn sumegliain nus para ils animals, per exempel cun esser plains sco mils u sturns sco giats. Ma bels èn quels da l'Engiadina: là vegn la vulp pe a pe cun la schmierla. Al cumenzament, cura che tut è anc allegher ed ilaric, lura hani per il pli be ina vuolpetta – u ina vuolpina a Schlarigna. Cun aivradad avanzada daventan ils nas lura pli cotschens e las vulps pli grondas, ed anc pli tard, lura han ins perfin bravas u bellas vulps. Ad Ardez commenteschani quai cun «el ha clappà la vuolp cun cua lunga» ed a Müstair hani era gia «siettà üna vuolp» essend plains sco vatgas.


5. betg esser sulet

Bavaders n'èn «betg sulets» en Engiadina, uschia hai num. En il Grischun central «hani cumpagnia» ed en Surselva n'èni «betg persuls». Spezialmain discret e charin tuni a Sagogn: «El ei buca mai el.»
Ma il bel vi da questa caracterisaziun n'è betg mo sia subtilitad, mabain era la dumonda: Tgi è lura l'auter, quel (u quella) dasperas? Intgins pudessan dir: «Bain cler, en quel stadi ves'ins dubel!» Però la constataziun vegn gea da tschels, quels anc gigins. Pertge n'èn ins sturn betg sulet? – Perquai che l'auter en tai cumpara, perquai ch'il vin carmala nauadora tes auter Jau? Forsa è la soluziun era da chattar en la locuziun da Scuol: «Cur cha'l ha bavü, schi ha'l il Segner aint il vainter.»

… Ed en l'onn nov ans occupain nus lura da las consequenzas da las sborgnas potentas. Fin lura: Bellas festas en buna cumpagnia!

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: Da cumpagnia en la Casa Fausta Capaul a Breil, ca. 1920 (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. E da sias stgirezzas! Damai che la stagiun stgira ha cumenzà, ans palpain nus tras il DRG, guardond co che nossa lingua descriva ils differentas grads da stgirezza. 


1. stgir sco ina bucca da luf

A Sevgein, da stgir, forsa che la dunna premurada admoniva: «Pren la latiarna, pertgei esser eisi stgir sco en ina bucca d’luf!» L’expressiun «in bocca d’luf» enconuschain nus uschiglio sco giavisch ladin als chatschaders. Ma la stgiraglia che regna en bucca dal luf, quella probabel be paucs ch’enconuschan. Però ina giada sto in, u ina, avair ristgà da guardar da datiers en il gnif al luf. E lura ha’la quintà – e Men Rauch ha chantà – quant stgir ch’i saja en bucca dal luf (La bocca d’luf es s-chüra … La bocca d’luf es sula …). Quella stgiraglia enconuscheva sinaquai l’entir territori rumantsch, sur il cunfin ladin or, sur il Surmir e fin enta Vrin, nua ch’i deva era là, perfin, in «stgir sco en bucca d’luf.»


2. stgir ch’ins na vesa betg il nas

Lura datti era las cumparegliaziuns cun la distanza sco mesira decisiva per il grad da stgiraglia, sco per exempel «stgir ch’ins na vesa betg in l’auter». Pli stgir e pli datiers èn ins cun «stgir ch’ins na vesa betg il pugn davant in egl». La culminaziun absoluta avain nus lura a Domat: «Stgir ch’ins veza bec i nas.» – In maletg plausibel per la stgiraglia absoluta, la finala è il nas bain l’object il pli damanaivel als egls. Era sche … da vesair quel (senza l’agid dad in spievel) han ins gia fadia da cler bel di.


3. stgir sco en in satg

Schons e Tumliasca han il «stgir sco an egn sac». Quai è almain curt e setg e simpel. Forsa n’èsi betg in maletg fitg original, ma almain pragmatic: mintgin sa – sch’el vul – prender in satg ed empruvar ora, quant stgir ch’igl è lura propi (però be curt, vus savais schon: satgs sur il chau etc.). I dependa mo da la stoffa: Stgir sco en in satg cun taila da juta? Cun taila da chonv? Cun taila da mangola? Satgs da palpiri u satgs da rument nairs, violets u verds?

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha


4. stgir sco en ina spelunca

In auter caracter da stgiraglia han las tavernas suspectusas. Udind la cumparegliaziun da Champfèr «s-chür scu’na spelunca» pudess ins supponer che quels là vagabundeschian regularmain per las ustarias enturn. Però ina «spelunca» na sto betg exnum esser in local vendider da vinars, mabain po er esser in cuvel u uschiglio ina fora. Ch’i saja lura baita, ustaria, grotto u grotta u fora: x in refugi fustg fascheva ses serv a quels da Champfèr per dar in’idea da la nairaglia da stivas u sairas sombras.


5. stgir sco en ina vatga

Enconuschais vus Jona? Quel là da la Bibla che è stà en il venter dad ina balena? Stgir eri mettain er en là. Ma qua en muntogna n’avain nus naginas balenas, persuenter auters animals cun buttatschuns. Perquai dini davent da Domat fin si Mustér «stgir sco dad esser en ina vacca.»

Sto esser che la bucca (nus avain gia vesì tar il luf) u il schiliez eran pli stgirs ch’il venter, damai ch’igl existan anc las variantas cun «esser stgir sco dad ir en ina vatga». Anc pli stgira è tschella vart dal venter, quella anora, sco quai ch’i tuna a Breil: «Oz ei ina notg stgira sco el tgil dad ina vacca nera.» Quai è ussa bain ina bell’expressiun per ina saira romantica d’enviern!

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: Fotografia tranter stgir e cler a St. Antönien (Chr. Meisser / Fototeca dal DRG).


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. U è quai memia stentus? «Qua pos ti spetgar fin … äh …» Gea, fin cura? Fin che jau vegn blaua? Qua suondan tschintg bellas propostas per il di che na vegn mai a vegnir, sa chapescha chattadas en il DRG.


1. cura che las giaglinas pischan

«Ti sas cumandar sin mei cu las gaglinas peschan», ha ina da Sevgein ditg, laschond spetgar l'auter en perpeten. Laschar spetgar fin il di che las giaglinas pischan, qvd. invan, quai fani dapertut en Rumantschia, ed er ils Svizzers tudestgs spetgan adumbatten, fin il di «wenn d'Hüener brünzlid».
Ussa – senza entrar en detagls zoologics – èsi però uschia che giaglinas fan pelvaira pisch. Damai, per tgi che vul sa referir ad ina valur segira, fissi inditgà da tschertgar in'alternativa. En giagliner, qua pon ins gist restar e sa servir dal giaglinom masculin. Sco tschel da Trun: «Cul tgiet ova, sche fetsch jeu, avon buc!»


2. chalondas mai

«Tgi sa, cu quel ha el senn da pagar mei, calonda maja?» Divers lieus, sco qua Sagogn, han las «chalondas mai» sco di a mai vegnir. Il term «chalonda», pia l'emprim di dal mais, sugerescha (magari cun tun ironic) in termin precis. Ma suenter suonda quest smaladì «mai» che prenda scadin'illusiun. 
Empè da las «chalondas mai» sa servan auters lieus dals vegls Grecs, sco La Punt-Chamues-ch: «El faro que a las chalandas grecas.» In gieu gratagià per suspender insatge per adina, perquai ch'il chalender grec n'enconuscheva naginas calendæs.


3. l'emna da las duas gievgias

Enconuschais vus in'emna cun duas gievgias? En Engiadina ed en Surmir l'enconuschani. Là defineschani il mument che na vegn mai ad arrivar sur las gievgias, u pli precis: sur las emnas poligievgialas. I sto esser che tschertins han insanua gievgias sin reserva. Pertge, entant ch'i basta a Ramosch da far spetgar insatgi fin l'emna da las duas gievgias, dovran p.ex. Savognin e Lavin trais gievgias. Anc pli pauc fidanza en l'urden calendaric hani surtut en Engiadin'Ota a S-chanf, Zuoz e La Punt-Chamues-ch: «Quecò gnaro glivro l'eivna da las quatter gövgias.» Qua dovrani pia in'emna da quatter gievgias per propi sclauder tut ils dubis dad in'eventualitad tuttina anc pussaivla.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha


4. in di ordaifer l'emna

Gea, quels prendess ins gugent: in, dus dis anc vitiers. Tschertins crain era ch'i als dettia, quels dis supplementars – là, insanua zuppads tranter la dumengia ed il glindesdi. Uschia ch'ils maligns da Pigniu e Trun dattan empermischuns a lur conumans cun pleds sco: «Quei vi jeu lu far in di ord l'jamna.»


5. tranter las 12 e mezdi

«Precis tanter las 12 e mezdi», pudess quel da Lavin avair respundì a la dumonda «Cura ans inscuntraina?». Tranter las 12 e mezdi tuna suenter in termin precis. A la segunda egliada èsi in termin nunpussaivel. Suenter ina terza ponderaziun na pari tuttina betg uschè sbaglià. Dependa, sch'ins considerescha «mezdi» sco mument u sco spazi da temp. La lingua da mintgadi, quella manegia cun «mezdi» plusminus precis las 12. Uschia ch'i daventa or da l'empermischun empermettenta plitost ina cunvegna cutizzanta. Ma tuttina, insaco èsi anc adina in'empermischun che n'excluda betg l'absoluta mai-pussaivladad – là, insanua en il trantertemp (magari minim) tranter las 12 e mezdi.

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: In'autra expressiun per il di che na vegn mai ad arrivar: il di che l'En va amunt – sa chapescha duvrà en Engiadina. Qua l'En a Segl (K. G. Widmer / Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quest mais ans deditgain nus ad in animal da chasa – spretschà dals ins e charezzà dals auters: ina pitschna reverenza als chauns (linguistics). Chattads, sco adina en quest lieu, en il DRG


1. Bismarc

Pertge atgnamain adina mo Blessi, Barry u Bello, Rocky u Roxy? Pertge betg revitalisar ils nums da chauns ch’eran actuals il cumenzament dal 20avel tschientaner? Per exempel eran ils nums Fido, Soldi e Netti da quel temp «in» a Dalin. Tras las streglias da Mustér/Disentis flanavan las damas cun Paris ed a chatscha bassa gievan ils umens forsa cun Scoti e Finet. Ma in dals favurits da quels onns, betg mo a Mustér, era Bismarc. Pertge atgnamain betg? «Bismarc, plaz!!»


2. ir cun chauns

Il mais passà essan nus ids en California, en Capadozis ed a Calcutta cun laschar ir inqual chaussa da l’aua giu u a frusta. Il medem pon ins far en Surselva cun duvrar ils chauns, numnadamain cun laschar ir insatge en chauns. Sco a Laax: «Els han schau ir quei baghetg tut en tgauns.»

En Engiadina, pli exact documentà per Vnà, poi signifitgar il medem. Ma primarmain munta «ir cun chans» là, a Vnà, ch’ins fetschia baracca dis a la lunga senza lavurar. Ed a la fin èn ins ch’ins quasi crappa, u sco quai ch’i schessan a Pigniu: «Quel ei ora sin il tgaun.»


3. ils chauns da pastg

Mintgatant maglian ils chauns pastg e mintgatant è il pastg in chaun. En la Muntogna da Schons datti las tscharneglias: lingias da pastg laschadas enavos per marcar ils cunfins dals prads. Quellas lingias vegnan per part era numnadas «tgöns» (a Dalin e Prez) u «tgauns» ad Almen e Scharans.

Però chauns pon er esser tschofs da pastg en general, pia betg da quels laschads enavos aposta. A Savognin hai num, cura ch’il prader na sega betg bain ed i restan enavos in pèr pastgs: «Varda anavos, te ast igls tgans tgi dattan bratgs.»

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Shop online!
    Shop online!
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun


4. stranglar chauns cun bizochels

Mintgatant (be excepziunalmain!) capiti gea ch’ins fa insatge propi pauc perdert e perfin pluffer. Cura ch’ins fa insatge dal tut sutsu e s’inschigna simplamain da quai maladester, lura pon ils auters commentar quai sco quels da Schlarigna cun ina sentenza sco: «Vuls puspè ina giada stranglar chauns cun bizochels?»


5. quel da la chogna

Chauns èn activs, ma las femellas, las chognas, èn smarschunas. Sto esser, vegnan ellas gea duvradas per descriver activitads u stadis mentals main admirabels e desiderabels: Quels da l’Engiadina Bassa mainan la chogna u van cun chognas, cura ch’i perdan temp u mainan ina vita laschenta. Èni stanchels u simplamain marschs, ils Engiadinais, lura han els la chogna.

Dentant, sch’in betg-Engiadinais ha la chogna, lura è quel ord vista sportiva in plaun lamaschic: el è l’ultim (en gieu e sport) e vegn lura era numnà «quel dalla cogna». Uschia pon ins commentar, vesend co Paul surpassa Clau durant ina cursa: «Paul ha ussa dau (la) cogna a Clau!»

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: Era quai èn «chauns»: lingias da cunfin da pastg, Valragn (Chr. Lorez / Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas – era sche quellas èn influenzadas dad auters pajais. Viagiond tras il DRG e tras pleds e locuziuns rumantschas, chattain nus numnadamain las passidas da divers pajais.


1. il Tirol

Per cumenzar giain nus be ina giada sur il cunfin grischun, or en il Tirol. Per tschertins po quai gia esser in lung, in fitg lung viadi. Perquai enconuschan il Grischun central e la Surselva la locuziun «ir or dal mund ed en il Tirol» betg mo per ir fin sur cunfin, mabain en general cura ch’i va lunsch davent. Er a Ftan sani nua ch’il mund chala e cumenza, numnadamain «giò Martina, ingio chi glivra il muond e cumainz’il Tirol».

Gea, per tschertins po il Tirol propi esser quasi in auter planet. Ma per quels da Müstair èn ils Tirolais mintgatant pli dastrusch che quels da la Val «inaint»: els han numnadamain la varianta «ir or dal mond ed aint a Valchava».


2. la Cappadozia en Tirchia

Sch’i fan bancrutta en la Val Müstair, lura vani però lunsch sur il Tirol or, fin en Tirchia, en la regiun Cappadozia. «Ir in capadozis» vegn duvrà per ir concurs ed er insumma, sch’insatge va a la malura. Ma betg mo cun la malura materiala van ins a capadozis, er ils umans en lur sgurdin corporal fan quai: «Nu gnin vegls e planet jaraini in capadozias.»

Ed a la fin dals quints n’èn las duas regiuns gnanc uschè differentas: omaduas, tant la bella Cappadozia sco la bella Val Müstair cun sia claustra da Son Jon, fan part dal patrimoni mundial da l’UNESCO.


3. Calcutta en India

Entant ch’ils Jauers van a frusta en Tirchia, fan ils Sursilvans il medem en India, a Calcutta. Per exempel dini a Trun, sch’ina vatga è ida a la malura: «La vacca ei ida alla calicula.»

Normalmain vegn Calcutta duvrà per trametter (u almain per giavischar) lunsch davent in conuman mulestader. Sco quai che era la California vegn duvrada, «Va toch en California!», inditgond la direcziun vers vest. Ma starmentus e detestabel stoi er esser a l’ost, a Calcutta: per il pli hai num «Va alla calicutta!»; a Sumvitg vegnani tramess «a cantalicut», a Lavin «a calticuc», a Sent smaladeschani «cha’l ia in carlicuc!» ed a Schlarigna «vo impo in canicut!»

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.belain.ch
    www.belain.ch


4. la Croazia

Entant che auters idioms balbegian, sbarbuttan u han simplamain la lieunga grossa, crabottan ils Valladers. In crabot ladin n’è lura nagut auter che in balbegiader. Er in uffant pitschen po esser in crabot. A Tarasp vegnan era numnads crabots ils peschs pitschnins, quels sut mesira. Quels na valan nagut. Perquai èn a Tarasp ils valanaguts era gist crabots. Ed il pir: in crabot n’è nagut auter che in Croat (derivant dal pled tirolais krawot, krawat per in Sloven) … Ed ussa pudais lignar, danunder che la cravatta vegn!


5. l’Engalterra

Sco i para – almain tenor funtaunas lumnezianas – eran ils Englais ina naziun exposta a situaziuns dischagreablas. A Vignogn pudevi tunar suandantamain, sch’ina persuna n’era betg mo en embarass, mabain propi en ferma miseria: «Quel vegn aunc en fatalitads englesas, sch’ei fa aschia vinavon.»


Si Tujetsch clamavani perencunter: «Als englenders vegnan!» Quai n’era lura nagina chavallaria che vegniva sur l’Alpsu. Na, uschia commentavan ils Tuatschins, sch’ils pors eran scappads da l’alp e vegnivan a chasa. En Engiadina ed a Scharans èn ils englais (la razza da portgs, bainchapì!) caracterisads uschia: «Ils anglenders: curts, gross, cugl grugn ansei.»

 

Fotografia: Müstair cun claustra e vista or dal mund vers il (Süd-)Tirol, 1911 (Chr. Meisser / Fototeca dal DRG)

 

Suonda LATABLA!


Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Per exempel quellas influenzadas dad autras naziuns. Per motivs d’actualitad vulain nus guardar, tge Franzos che nus inscuntrain en nossa lingua – e sa chapescha en il DRG.


1. ils portgs franzos

Na, ussa betg quai che vus pensais forsa! Igl èn simplamain ils portgs en il vair senn dal pled, ils portgs da chasa, che vegnan numnads «ils Franzos». Pervi da lur viers a la franzosa «oui, oui, oui». A Scuol èsi cler ch’i sa tracta qua dals purschels, be quels han ils viers charins «ouiii, ouiii, ouiii». Tschels, ils gronds, èn lura schon portgs pli prussians: «Ils franzesins naschan frances e moran tudais-ch» (pervi da lur grugnir «joh, joh, joh»).


2. tartuffels e buglias franzosas

Il franzos ha chattà la via er en nossa cuschina – schegea betg gist en furma dad «haute cuisine»: ils «ardeffels frances» da Latsch èn tartuffels crivs brassads (simplamain avant ch’i avevan num pommes frites). A Castrisch numnani la buglia arsa cun latg la «buglia franzosa» e la buglia arsa per propi (quella cun farina e groma u pischada) è en divers lieus da la Sut- e Surselva la «buglia da Frontscha».

Lura avain nus anc ils «franzs»: quels tunan zuar in pau franzos, na vegnan però betg da la Frantscha. Els vegnan or dal furnel, han num «franz en pegna» (a Bravuogn, Flond e Duin) ed èn ina sort petta da tartuffels, sumeglianta al plain in pigna. Flond la descriva sco tartuffels crivs cun farina, charnpiertg ed ivettas u tschareschas.


3. avair la furia franzosa

Sch’ins vul crair a locuziuns ladinas, èn ils Franzos ina naziun spezialmain impulsiva ed en prescha. U co declerar l’expressiun «avair la furia francesa» a Ftan e Lavin? Ina persuna (memia) passiunada e vehementa vegn franada a Lavin cun la remartga «Che furia francesa es quista?». A Ftan furiescha la medema prescha franzosa, numnadamain tar quels che vulan adina esser ils emprims cun segar u cun chavar ils tartuffels.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Shop online!
    Shop online!
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch


4. il mal franzos

Na din ins betg ch’ils Franzos sajan buns amants? U èni simplamain memia promiscus e malprecauts? Betg per nagut numnain nus la sifilis «il mal franzos». Per taxar in pertutgà da questa malsogna sexuala basti mintgatant era be da dir: «Quel ha ils franzos.»

Ils Franzos sezs n’han però betg ils franzos, mabain «le mal anglais». Ed uschia attribuescha mintga pajais la sifilis al pajais, danunder che la malsogna pudess esser importada: ils Russ dattan per exempel la culpa als Polacs, ils Portugais ed Ollandais als Spagnols.


5. sfranzosar

Restain gist tar ils Franzos amants: «Quels dus là vi sfranzosan.» Ubain: «Quels fan in vaira sfranzosim.» Quai tuna bain in pau da quai da bitschergnar e da far enturn, u betg? U forsa pli maltschec: «Quella ha sfranzosà (enturn)», per ina dunna giudend la vita libertina.

Questas muntadas numnadas na datti però betg. Sfranzosar signifitga infectar cun malsognas sexualas; esser (s)franzosà munta ch’ins haja ils franzos, pia la sifilis. Dentant questa muntada è uschè solitaria ed antiquada ch’ins pudess ristgar da l’abandunar – e da reintroducir il «sfranzosar» cun ina nova muntada, ina pli simpatica e daletgaivla… Tgi sa?

 

Fotografia: In «Franzos» da Medel sin l’Alp Pazzola (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG).

 

Suonda LATABLA!


Pagina 4 da 5
Go to top