DRG

DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus ussa bain avunda. Quest mais preschentain nus simplamain tschintg pleds ch’ins na sto betg exnum avair en il repertori activ, plitost pleds che tutgan en la categoria da la savida inutila. Igl è tschintg pleds casuals, forsa curius, chattads en las stgatlas dal DRG, plainas cun cedels da pleds.



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli statlas cun cedels che documenteschan l’entir stgazi da pleds rumantsch. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quai vala era per l'exempel da l'enviern. Betg mo ils Eskimos n'enconuschan ina massa variantas per numnar la naiv, mabain er ils Rumantschs. Sperond ch'ella ans mainia in bel ed alv enviern, preschentain nus quest mais tschintg sorts da naiv, natiralmain scuvertas en il material dal DRG.


1. la briscla

Cura ch'i naiva mo fin fin, alura è la naiv che croda la briscla. Per l'Engiadina èn attestadas las variantas «bris-cha, brüs-cha e brüs-chetta», per la Val Müstair «brüschla», per il Grischun Central «brestga, briscla e bresca» e per la Surselva «brescla e brestga». Ch'i sa tracta mo da fitg pauca naiv demussa questa explicaziun da Surcasti: «Ina brescla ei neiv tochen il venter dallas miurs.» Quai demussa era quest proverbi da la Surselva: «Ina brescla fa nuota unviern», i dovra pia dapli naiv per ch'ins possia discurrer d'enviern. Enconuschent è dal rest er il verb «brüschlar, brisclar».


2. il tatsch

Il cuntrari da la briscla è «il tatsch» che vegn duvrà cura ch'i dat naiveras enormas. Per distinguer quest tatsch da quel per mangiar datti la varianta «in tatsch naiv». Enconuschentas èn era questas expressiuns: «tatschadas», «ina tatschada da naiv», «ina titschada neiv» ed «in tatschun naiv» per ina massa anc pli gronda da naiv. En tut questas expressiuns signifitga «tatsch» dal rest ch'i sa tractia d'ina gronda massa d'insatge. Legra è la cumparegliaziun sursilvana «in um sc'in tatsch neiv» per in um, dal qual ins na po betg sa fidar, perquai ch'el mitscha sco la naiv che lieua.

 

3. la bischa

Ad Alvagni vegni declerà exactamain tge che quai è: «La beischa e chel vent freid, mistiro cun neiv.» Questa sort da naiv è enconuschenta surtut en l'Engiadina ed en il Surmeir. Ina tala situaziun da naiv cumbinada cun vent pon ins imaginar sco pauc agreabla e fraidischma. Cun bischa pon ins exprimer er in vent dal nord che porta la naiv.

Il paradox: en la Surselva è la bischa ina naivetta fina. Questa bischa è attestada a Rueun sco naiv l'entschatta d'enviern: «La bischa ei l'emprema neiv che vegn.» A Mustér percunter datti era «bischas da primavera».

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch


4. il cuflà

Mintgatant datti mantuns da naiv senza ch'i naivia. En quel cas vegn naiv existenta cun pauc pais suflada ensemen cun il vent ad in nov mantun. Quai è alura en l'Engiadina in «scuflà, scunflà, scumflà u scuflo», en il Grischun Central in «scunflo u scuflo» ed en la Surselva in «cuflau». A Marmorera survegnan quels mantuns apparentamain in'autezza gigantica: «scunflas tgi'ns po betg or da l'isch tgesa». A Mustér ed en il Tujetsch signifitga «cuflau» dal rest era la naiv ch'è sin ils tetgs e penda sur quel or.


5. la malgiada

Pauc rumantsch, ma tuttina enconuschent è il «flutsch» per la buglia da naiv cura ch'igl è chaud e la naiv cumenza a luar. Pli rumantscha è l'expressiun «malgiada» attestada per l'Engiadina, per exempel per La Punt Chamues-ch: «Hoz avains ora da bunatscha. La naiv s'ho alguanteda. Süllas vias ais üna bella malgeda.» Durant quels dis èsi da sperar ch'ins haja buns chalzers d'enviern u forsa dafatta stivals da gumma.
Auters pleds pli rumantschs per il flutsch èn «bugliacca, cugliada, patacca u schmuglia». Jau guard en mintga cas d'evitar l'expressiun flutsch questa primavaira, cura che la naiv lieua talmain che l'aua vegn en mes chalzers.

 

Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: Tgutgarias pon ins adina far – ch'i haja lura blera u pauca naiv (W. Derichsweiler/Fototeca dal DRG)

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Suenter avair emprendì d'enconuscher il mais passà tschintg tabaloris, vulain nus questa giada ir en tschertga da scortuns. E forsa chattain nus era persunas che mo crain ch'ellas sajan scortunas.


1. filun

Il filun para dad esser attestà mo per Savognin. Quel sa en mintga cas co che las chaussas funcziunan: «Cun malignadads, rampigns e furbareias reuschescha a chegl filung da rivar tigl sies intent.» I para pia che quel fetschia dal tut per arrivar a quai ch'el vul. Ils da Savognin averteschan perfin davart il filun: «Derva igls îgls, seias attent e vigilont, schi te ast da travagler cun en filung.» Probabel ch'ins vegn a far segund tar in affar cun in filun da Savognin, quai demussa ch'il filun ha en mintga cas talent per gudagnar.


2. furbaz

Uschè in lumpazi sco il filun chattain nus era tar il furbaz. «Furbaz sco cha'l ais, savara'l bain a schmanzögnar oura», pensan quels da Lavin d'ina persuna che na raquinta betg propi la vardad. E per quels da La Punt-Chamues-ch è il «furbaz rutino ün chi so drizzer our cun bel möd sias lumparias». A Lavin datti in'expressiun in pau pli charina: «ün furbazet banadi». Ch'il furbaz è in scortin, demussa gia ses pled che deriva da la medema famiglia da pleds sco «furb» e «furber». Tgi sa, sche quest proverbi da l'Engiadina constat: «Il furber chatta saimper ün pü furber cu el»?

3. sabiut

Il sabiut craja da sasez ch'el sappia tut, uschia per exempel a Sagogn: «Quei ei in chezer sabiut, el tratga da saver tut.» A Pigniu datti il «terment sabiut» ed a Trun vul la «sabiutta misterlar dapertut». Per quels da Savognin na sa il «sabiot» betg tut, ma el vul «savecr tot pi bagn». Bunamain dapertut ed adina vegn il sabiut vesì da maniera ironica. Ma a Vignogn din ins era «quei ei in dètg sabiut» per in mattet ch'è anc giuven, ma che sa gia ina massa. Il «sabiotel» da Riom è ina maniera da numnar in pau pli fin ina tala persuna. Dal rest: quels da Brinzauls din da quels da Lantsch ch'els sajan «sabiots». Cumpliment u betg?

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun


4. testa fina

En tut la Rumantschia pari da dar persunas che han testas finas, ma era persunas ch'èn sezzas testas finas. Omaduas expressiuns signifitgan che quellas persunas hajan insatge en lur testa e ch'ellas sajan pia propi scortas. A Schlarigna existan era las variantas «el ais üna famusa testa» u «üna testa numer ün» per insatgi scort. Ad Alvagni chatt'ins dal rest anc il supplement «testa fina da lenn doir». Cun tut la scortezza ha questa testa fina en pli er anc ina testa dira.


5. vulp

La vulp en connex cun la scortezza datti en pliras variantas. Quels da Marmorera din «el è furber scu ina guolp», quels da Dalin «el ei mal sco l'uolp» e quels da Zernez «el es fin sco üna vuolp». L'interessant è che quai vegn ditg tant per persunas scortas sco era per faussas. Vul quai dir che persunas scortas sajan faussas?! Qua n'avain nus nagina attestaziun. Tge èn alura ils «vuolpuns» enconuschents a Schlarigna? Scortuns e faussuns? Sperain da na. Ulteriuras variantas datti p.ex. a Zuoz e S-chanf cun «que es üna dretta vuolp», a La Punt-Chamues-ch cun «que ais üna vuolp veglia» ed a Müstair cun «malizius sco la uolp».

 

Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: Tranter questas mattettas da Versomi datti garantì era sabiuttas e testas finas ed il fraret è franc mintgatant in furbazet. (W. Derichsweiler / Fototeca dal DRG).

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Grazia a quellas datti variantas in pau pli discretas per numnar ad ina persuna in tabalori, forsa perfin uschè discretas che quella persuna na s'accorschia gnanca da quai.


1. cuccalori

Questa descripziun per in tabalori è enconuschenta surtut en la Surselva. Quels da Pigniu din «in cuccalori dalla bial'aura», quels da Surcasti «in cuccalori d'emprema classa» e quels da Mustèr «in pauper cuccalori». A Riom datti persuenter charins «bungs cucaloris» – quai che tuna almain in pau main malign che la cumbinaziun cun pauper. En l'Engiadina chatt'ins ina varianta sumeglienta cun quest adjectiv: Quels dad Ardez din «tü pover cuc», pia en connex cun il cucu. E percis quel cumpara er a Trun: «ti eis empau parens dal cucu» per persunas in pau tuppas.


2. lappi

Era la suandanta locaziun è derasada plitost en la Surselva: «mo ils laps van a pèr» per dir che mo persunas tuppas èn adina da la medema opiniun. A Trin datti era «vurdar sco in lappi» cura ch'insatgi mira da maniera surpraisa en il vid. A partir da quest pled èsi pussaivel da crear ina pluna pleds rumantschs: cun «lappadira» e «lappamenta» èn manegiads plirs lappis. Ed in «lappenari», «lappiun», «lappori» u in «lappun» èn creaziuns sursilvanas per persunas tuppas, entant che quels da Zuoz din in «lappiatsch» per in lavuraint che na fa betg endretg sia lavur. Dal rest: il lappi rumantsch deriva cleramain dal medem pled tudestg svizzer.

3. martuffel

L'adjectiv «pover» para dad exister era tar questa cumbinaziun: A Strada e Lavin din ins in «pover martuffel». En tscherts lieus da l'Engiadina ed ad Andeer e Lon vegn in «martuffel» era duvrà per exprimer in pitschen mattet, qua n'èsi betg attestà, sche quel mattet è alura in pau in tabalori u betg. Quest spruhin da quels da Lavin demussa ch'i na va betg senza martuffels: «i sto esser eir martuffels per far il muond bel». Tut particulara è er in'attestaziun per Ardez, nua ch'il martuffel po signifitgar in imperatur – tge cana! En sursilvan signifitga «star martuf» dal reminent era far l'umet dals animals.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch


4. schumar

Savais vus tge ch'in «schumar» è? En l'exclamaziun duvrada surtut en l'Engiadina «quel es ün vaira schumar!» sa zuppa er in tabalori. Atgnamain exprima quel pled in animal, numnadamin il milet e quel animal vegn gea era duvrà sco insulta. Quels da La Punt Chamues-ch din ad ina dunna che ha fatg ina tuppadad senza studegiar: «at maunchan be auncha las uraglias per esser üna schumara». Il legher è ch'in «schumar» po muntar en la Surselva er in um in pau pli corpulent – e quel na sto gea betg exnum esser tup …


5. tamberl

In «tamberl», «tamberlan» ed ina «tamberla» èn enconuschents surtut en l'Engiadina ed en il Surmeir. Quels da San Murezzan din «fer il tamberlun» a persunas che fan termagls cun uffants. Sch'ina dunna chamina cun passins mo pitschens, lura vegn ella numnada a Lavin ina «tamberla chi va traplignond e schmanisond il chül», tenor mai betg propi simpatic. Dal rest, era pauc simpatica è questa furma documentada: la «tamberletta» per ina persuna ch'è ina tuppa chaura.



Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: [13387] Datti qua tranter questas chauras era tamberlettas? Empè da far ina tuppa cumparsa paran ellas dad esser paschaivlas sin il pastg. (C. Meisser / Fototeca dal DRG)

 


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Janka-Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga, uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quellas sa zuppan mintgatant er en cifras, perquai datti quest mais in pèr locuziuns tipicas per tschintg bellas cifras rumantschas, natiralmain chattadas en il DRG. 


1. Dus

Tge chapesch'ins sut l'expressiun «esser en dus»? Atgnamain ch'ins è en dus e ch'ins fa insatge ensemen e betg sulet. Ma en tscherts vitgs munta l'expressiun er il suandant: Per Tschlin vul «esser in duos» era dir ch'ins è sturn, forsa perquai ch'ins vesa alura tut da maniera dubla?!? Per Scuol percunter pon ins dir «ella es in duos» per ina dunna ch'è en speranza. Precis, atgnamain èn ins gea en dus cura ch'ins spetga in uffant. Per la Surselva signifitga «esser sin dus/duas» ultra da quai ch'ins è gista pront per far insatge u ch'ins è indecis.


2. Set

Surtut en l'Engiadina chatt'ins pliras expressiuns che cumbinan set cun autras cifras. En tscherts vitgs, sco p.ex. a S-chanf din ins «quel so set e quatter» per ina persuna che craja ch'ella sappia dapli che autras. A Tschierv percunter duvr'ins per quai «set e ses» ed a Sent «set e quattordesch». E cura ch'insatgi «disch set e quatter» a Schlarigna, survegn l'auter ina charplina da quella persuna.

Tut insatge auter è enconuschent en tut las valladas rumantschas, numnadamain il «ni per set ni per deschset» per signalisar ch'ins na veglia betg far insatge – tuttina per tge pretsch. Per Vaz è attestà er il cuntrari: «per set u dischset» per dir ch'ins vendia insatge per tut pretsch, pia char u bunmartgà.

3. Indesch

Sche quels da Breil din «jeu sun or sils endisch» lura signifitga quai ch'els èn a la fin, pia propi sin ils fiers – quai po esser cun lur sanadat u era cun ils daners. Il legher è ch'en rumantsch grischun dovr'ins perquai la medema frasa, ma cun «quattordesch». E cura ch'ina suppa è memia liquida e debla din quels da Curaglia «ina suppa dellas indisch». Per ina persuna che na sa betg propi ir enturn bain cun daners din ins dal rest era: «quella fa or da ventgadus indesch», vul dir ch'ella fa permez la facultad, tge donn.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Shop online!
    Shop online!
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81


4. Ventgaquatter

Per tut l'Engiadina, Val Müstair ed il Surmeir è attestada questa frasa: «quai ma fa vegnir las ventgaquatter» che signifitga ch'ins daventa ravgià e ch'insatge dat sin la gnerva. Pertge datti quai exact per ventgaquatter e betg p.ex. per ventgatrais u ventgatschintg? Quai n'è dal tuttafatg betg cler. Ina chaussa attestada è percunter questa: Per Cinuos-chel datti anc in auter spruh in pau macaber «fer our da vanchaquatter ündesch» per persunas che vegnan bainbaud a murir.


5. Trenta

Quels dad Alvagni din «ir li trenta» cura ch'i van en malura e «far ir tot li trenta» cura ch'i fan ir insatge en malura. Pertge fa precis la cifra trenta ir en malura insatgi u insatge? Quai na decleran quels dad Alvagni betg … Interessant è che «il trenta» po en tut la Rumantschia er esser in'expressiun per il diavel. A mai plascha il meglier la varianta «ün mat/ün puob dal trenta» per in dianter furbaz. Il «trentaisem, trenteisen u trentesim» è dal reminent il num per ina messa da mort trenta dis suenter la sepultura.



Text: Annetta Janka-Zini
Fotografia: Ed anc in'ulteriura locuziun cun la cifra set: «El lavura per set» din ins d'in um ch'è fitg lavurus. Pia in che fa tant sco quests set signurs qua che guardan tuts ora sco copiads in da l'auter. (Caviezel-Wieland / Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Quest mais na datti nagut da scuvrir e reactivar, damai che gea mintgina e mintgin da nus posseda ses num per ils tartuffels cotgs en paletscha, ubain ils «Gschwellti». Però co als numnan atgnamain ils auters? Qua ina schelta or dal panopticum tartuffelesc.


1. tartuffels or da l’aua e sut l’aua

Tartuffels vegnan cotgs en l’aua. Ina giada cotgs, èni lura simpels «tartuffels or da l’aua» – ch’i saja lura tenor ils da Guarda «mailinterra our da l’aua», tenor in pèr Puters «ardöffels our da l’ova» ubain a la sursilvana «truffels ord l’aua». Entadim la Val Lumnezia però, enta Vrin, là datti tals che san co ch’i va propi: «truffels sut l’aua». Cler, pir sut l’aua pon ils tartuffels daventar tartuffels or da l’aua.


2. tartuffels en pel

Cura ch’ils tartuffels cun paletscha èn tras, ston els ora dal bogn da chalur. Usché blut bluttitschs or da la padella hani lura num a Bever «ardöffels in pel», a Mulegns «tartiffels an pel», ad Andeer «hardeffels en pel» u si Curaglia «truffels cun pial». Qua sin maisa, exposts a las egliadas engurdas, èn quests tartuffels vestgids be cun lur pel creatiras plitost deplorablas. Probabel perquai cuvran intgins ils tartuffels en pel cun ina cuverta – betg per als tegnair chaud, mabain sco act da cumpassiun.

3. tartuffels en chamischa

Per inqual poni esser memia maldeschents, quests tartuffels en lur cumparsa svestgida. Perquai als tirani en ina chamischa: davent da sisum la Surselva, nua ch’ils Tujetschins din «truffels ain tgamischa», fin giudim la Surselva datti exemplars da «truffels cun camischa». «Tgameischas» portan er ils «tiffels» da Tinizong e Mulegns ed en Engiadin’Ota èn derasads ils «ardöffels in chamischa». Dal rest vestgeschan er ils Franzos ils tartuffels a moda sumeglianta, però pli poetic-picant: «pommes de terre en robe de chambre».
… Ch’insatgi da la morala lavurusa ha lura gì l’idea sturna da stuair transfurmar la bella chombra (pli empermettenta) ed anc crear «pommes de terre en robe des champs», quai vulain nus ignorar.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Shop online!
    Shop online!
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun


4. tartuffels en mandura

Propi bella figura fa lura il «mailinter in mandura» – en Engiadina il tartuffel en paletscha par excellence! Parada cun mandura fan ils tartuffels però er en il Surmeir e schizunt la Surselva enconuscha singuls «truffels en mondura» (p.ex. a Ladir). Dal reminent èn er ils tartuffels da la Svizra tudestga equipads sco «Herdöpfel mit Montur».

Però ils S-chanfiners, quels na sa cuntentan betg mo cun ina schica mandura. Là portan ils tartuffels per imponer in tenu pli militaric, siglind or da la padella sco «ardöffels in unifuorma». … pronts per sa sacrifitgar per il bainstar e la prosperitad da la patria.


5. caisers

In tartuffel militar po far impressiun, ma anc dapli fa in imperatur. Sa sche fanfaras resunavan, cura ch’i mettevan sin maisa ils caisers a Susch ed a Strada? Gea davairas, là mangiavani «caisers (in mandura)»! Betg ch’ils tartuffels en paletscha avessan quel num en memoria ad ina visita dad in imperatur (u forsa cun excepziun da Carl il Grond incognito?). … Na: questa denominaziun deriva dal simpel fatg ch’i deva ina sort da tartuffels cun il num Kaiser Wilhelm. Tuna halt banal e main imperial.



Text: Silvana Derungs
Fotografia: Tschintg tartuffels davent da sut l’aua fin sin il tron imperial (S. Derungs)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. E mintga idiom e dialect rumantsch han sa chapescha lur atgnadads che procuran mintgatant per malchapientschas tranter ils Rumantschs. Qua in pèr da quels pleds. Tgi da vus enconuscha anc autras malchapientschas?


1. Has stizzà la cazzola?

Sch'in Sursilvan u in Sutsilvan di quai, alura na chapeschan ils Ladins ed ils Surmirans betg propi. Betg ina surpresa: La «cazzola», «chazzoula» u «chazzöla» na pon ins betg stizzar, quai è gea in guaffen dal miradur, numnadamain la palutta da miradur. La «cazzola» percunter è la «glüm» engiadinaisa e la «lampa» surmirana ch'ins po natiralmain stizzar. Omadus pleds han dal rest il medem origin, mo las significaziuns en ils divers idioms rumantschs èn sa sviluppadas differentamain. Ed a Savognin poi dar anc ina confusiun: Là din ins «purtar se cazzolas» per purtar ad insatgi sin il dies.


2. Metta il taglier sin maisa!

… di il Jauer ed è surstà, cura che la Sursilvana u il Surmiran metta in plat sin maisa empè d'ina cuppa. En la Val Müstair ha «taglier» numnadamain ina dimensiun pli gronda che en las autras regiuns rumantschas. Omadus vegnan duvrads en la cuschina, i dependa da la grondezza e pissera per risadas cuschinond. In'autra malchapientscha en cuschina datti tar il pled ladin «test». Co èsi pussaivel da cuschinar cun in test? Quai è bain ina prova u in examen?!? Natiralmain, ma en l'Engiadina signifitga quai era la «cazzetta» per cuschinar.

3. Tes tat è gea fitg giuven

Quai pudess in Ladin dir da maniera surpraisa ad in Sursilvan, Sutsilvan u Surmiran che preschenta ses tat. Igl è fitg simpel: il tat engiadinais n'è betg il tat dals auters idioms. En l'Engiadina è il tat numnadamain il «basat» e pia ina generaziun pli vegl. Il tat sursilvan, sutsilvan e surmiran percunter è il «bazegner» vallader ed il «non» puter. En da quests cas èsi natiralmain in agid, sch'ins enconuscha il context e la situaziun. Il medem cas datti cun la «tatta».

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Shop online!
    Shop online!
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45


4. Quai è mia femna

I n'è betg adina uschia ch'il medem pled po avair duas significaziuns totalmain differentas, en auters cas vai mo per nianzas. In da quests pleds è «femna» per «dunna». Era qua avain nus ils Ladins che fan insatge auter. Entant che «femnas» engiadinaisas vegnan ad esser permaladas, sch'insatgi las numna uschia, è quai per las autras regiuns rumantschas acceptà. Interessant èsi da savair che quel fenomen n'è betg uschè vegl. Pli baud n'era l'expressiun er en l'Engiadina betg pegiurativa e pia betg insultanta. Dal rest, en tut la Rumantschia datti natiralmain «dunnas» e «donnas» … Il medem fenomen avain nus tar il «magliar» sursilvan e «magler» surmiran. Per ils Ladins fan quai mo ils animals e per umans tuna quai memia grop; quels «mangian».


5. Il falien e l'arogn

E sper quests pleds che sa sumeglian datti ina pluna da quels che vesan ora cumplettamain differents, ma han la medema significaziun. Qua mo in pèr exempels: «il falien» sursilvan, «il filun» sutsilvan e «la filunza» surmirana èn «l'arogn» engiadinais. «L'entschatta» sursilvana, «l'antscheata» sutsilvana e «l'antschatta» surmirana dattan «il scumanzamaint» surmiran ed «il cumanzamaint» ladin. «Il scalfin» sursilvan e surmiran ed «il scalfegn» sutsilvan èn «la putscha» ladina. Ed «il dies» sursilvan, sutsilvan e surmiran è «la rain» valladra e «las arains» puteras.

Text: Annetta Zini
Fotografia: «Il test è sin platta.» – «Häää, ardas tes examen u tge??» (P. Scheuermeier / Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. L'onn passà avain nus emprais d'enconuscher diversas expressiuns da la fradaglia. En quest mais da stad vulain nus ans deditgar a tschintg maletgs per dis da gronda chalur.


1. has anc flad?

Avant pauc temp avain nus gì da quels dis: igl era chalurs ed il flad vegniva si da maniera pli greva. Ins fa en da quels cas attenziun da betg perder il flad e stat mo patgific senza moviment, il pli gugent en sumbriva. E sch'i capita tuttina ch'ins è tut ord flad, hai num a Tschlin «eu nu poss trar il flà e stendsch bod». «Que piglia bod il fled» din en quellas situaziuns las Puteras e per ils Surmirans piglia la chalur gista «tot igl flo». Ed en Surselva hai num: «da buca puder si cul flad». Per quels da Lumneins èsi alura era «sco da fladar fiuc» – pia bunamain sco in magliafieu che spida fieu.


2. suadas chaudas

Il pli natiral cura ch'ins ha chaudischem è ch'ins sua. Duas variantas per exprimer suadas or da tut las foras èn s'etablidas bunamain en tut la Rumantschia. Dad ina vart datti il «suar sco in pudel» e da l'autra vart il «suar sco in prer u in pader». Hmmm, tge connex vegnan ad avair il pudel ed il spiritual? Quai n'è betg dal tut cler, ma igl è da sperar che omadus hajan suenter la suada main chaud – precis sco noss Rumantschs. L'expressiun da quels da Mustèr «suar sco in giat tratg ord l'aua» ma plascha en quest connex il meglier. Pauper giat. E cura ch'ins ha suà, toff'ins para da boc.

3. in chaud da …

I para che bunamain mintga vitg haja sia atgna expressiun per dis chauds. Per l'Engiadina Bassa datti per exempel questas expressiuns cura ch'igl è chodischem: «ün chod terribel, pesant, stit o stip». «Ün chad da coschar» a Müstair ed ün «chad dad arder» a Zuoz èn gia expressiuns pli extremas. Il «tgod da crappar u da brasar» dad Alvagni e quel «digl unfiarn» da Lantsch laschan pensar ch'il chaud saja insupportabel. A Trun vai anc pli terribel: «caul da murir u da stenscher».

L'ironic è che quels da Müstair din «id es ün chad chi fa süar sot il nas» er en situaziuns fitg fraidas.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Shop online!
    Shop online!
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • www.belain.ch
    www.belain.ch


4. sco en in furn

As imaginai in di plain sulegl, senza in ventin e cun temperaturas fitg autas. Il sulegl arda vi dal tschiel e procura ch'i fa in chaud da buglir. En questas situaziuns pon las Rumantschas ed ils Rumantschas duvrar questa moda da dir: «oz èsi sco en in furn». Il sulegl brischa e dat pia fieu. Geabain, igl è alura uschè chaud sco il fieu en il furn. Ed ins n'arriva betg da mitschar da la chalur, ins sto spetgar sin la saira senza sulegl ch'è pli fraida, precis sco il furn che daventa puspè fraid cura ch'il fieu è ars.


5. dar si il spiert

En divers vitgs da la Rumantschia aud'ins l'expressiun «oz èsi per dar si il spiert» per dis cun temperaturas fitg autas. Quai na vul dir nagut auter che ch'ins na funcziunia betg pli endretg cura ch'igl è fitg chaud. Precis sco in auto che dat si il spiert cura ch'ins ha fatg memia blers kilometers u cura che ses motor ha memia chaud. Noss tip per dumagnar la situaziun: far sco ils chauns a Zernez e «chatschar our la lenghia» per fladegiar. U anc meglier: forsa gida era da nudar u da mangiar in glatsch per ch'il spiert sa quieteschia puspè?

Text: Annetta Zini
Fotografia: Tgi sa, sche quests paders suan era sut lur vestgadira … (Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas. Ed avant che rumper noss chaus pervia da tut ses stgazis giain nus en tschertga da tschintg chaus particulars rumantschs.


1. il lavachau

A Duin din ins «oz hai dau in dètg lavatgau» cura ch'i plova fitg ferm. «Dar in lavachau» signifitga però era ch'ins legia giu ils chapitels ad in. A Sevgein din ins per quai era «semtgar in lavatgau». Fitg simpel, ins lava il chau ad insatgi. En l'Engiadina pon ins era blastemmar dond in «lavatesta». Pli particular èsi che «dar in lavachau» signifitga era dar in chanaster ad ina persuna. Jau spetg gia ussa che mia collega vegnia la proxima giada suenter sortida e dia «her n'haja dat ün lavacheu a quel tip». Speranza n'ha il tip alura betg survegnì ina enturn las ureglias, a Dardin per exempel datti era questa muntada.


2. il rumpachau

Na, qua na vulain nus betg skizzar chaus ruts per mez, ma plitost situaziuns cura ch'ins rumpa il chau figurativamain. Rumpachaus fan pensar e pensar senza fin. Suenter ina greva clausura di il Ladin «quist m'es stat ün vaira rumpatesta». Pertge atgnamain? Insatge è uschè cumplex u grev da schliar ch'ins sto studegiar talmain fin ch'il tscharvè cumenza a «fimar» e rumpa bunamain. Era fastidis san procurar per rumpachaus. Il medem vala era per situaziuns cun diras nuschs, quellas ston ins era rumper per vegnir a la finiziun. Dal rest, chaus san era esser dirs sco nuschs.


3. la creppa

Atgnamain han animals creppas ed umans chaus, ma per spass dovr'ins questa expressiun en l'Engiadina ed en Val Müstair era per umans, cun la consequenza che tut daventa in pau pli grop. A Zuoz gideva pli baud ina «creppa da mort» a tegnair davent il striegn ed a Lavin vuleva dir «avair buna creppa» ch'ins era inschinaivel. La «creppa düra» dals Ladins è enconuschenta dapertut per ils chaus dirs. Legher èn «üna creppa sco ün bouv» per quels da Ftan ed «üna creppa düra sco ün muoj» per quels da La Punt Chamues-ch. Anc pli dir è mo il «creppun». A Stogl per la paja è ina persuna ch'è «dicra da creppa» tuppa. Ed «avair sel nella creppa» utilisesch'ins en l'Engiadin'Ota per persunas fitg intelligentas.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha


4. il volvachau

Quest fiss ina perfetga descripziun per ina persuna che na vul betg surpigliar responsabladad e volva davent ses chau. In volvachau è propi insatgi che sa volver ses chau e quai bunamain per 180 grads. Persunas na san quai betg far, utschels bain, per exempel la tschuetta ed apunta er il volvachau. I fiss però bel da numnar er a persunas ch'èn indecisas e midan lur opiniun mintga tant temp volvachaus. En Surselva datti dal reminent per quai gia il «volvaculiez».


5. il testard

In cun ina testa dira è en l'Engiadina ed en Surmeir sper il creppun er in «testard». A Susch è il chau uschè dir ch'el è «testard sco ün asen», a Champfèr «scu ün mül» ed a Fex perfin «scu la mülla dal papa». Per S-chanf signifitga quai alura era ch'ins è in pau tup. Per Riom n'ha in testard betg ina testa dira, mabain nagut en sia testa. Quels da La Punt Chamues-ch din «tü est stuorn scu ün giat fich testard» per collegas che han bavì memia – co ch'in giat po esser sturn n'è qua betg dal tut sclerì, ma che giats vulan adina che tut giaja suenter lur testas è enconuschent.

Text: Annetta Zini
Fotografia: Forsa che quest bov ha er ina creppa dira e parta andetg cun char e tut?! (P. Scheuermeier / Fototeca dal DRG


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Dad Annetta Zini (DRG) – La lingua rumantscha è ritga – uschè ritga che nus pudessan atgnamain ans servir pli savens da sias bellezzas e ritgezzas ed era da sias sveltezzas. Quest mais preschentain nus persunas spertas ed activitads sveltas chattadas en il DRG e quai en tutta calma e prendond peda.


1. spert/svelt sco …

… ina massa chaussas: «sco il chametg, sco in egl, sco la frizza, sco in giat, sco la pulvra, sco in stgilat, sco in utschè u sco il vent». Quai èn mo in pèr exempels per exprimer persunas spertas. Fitg simpel: ina persuna po esser svelta sco tut las chaussas ch'èn sezzas gia spertas. Ma enconuschais vus era l'expressiun «esser svelt sco ün utschè da plom» documentada per l'Engiadina e la Val Müstair? Il legher è ch'ins di quai d'ina persuna fitg plauna, pia d'ina lindorna. Pauper utschè che stuess sgular cun plum, cler ch'el n'è betg bun da sgular uschè spert sco in'evla.


2. far a la svelta

«Ti has fatg mo alla sperta» pudess ins reproschar ad in da la Surselva che ha fatg sia lavur senza sa dar fadia, gebain forsa perfin in pau memia spert e pia betg da maniera precisa e correcta. Sch'ins pensa al proverbi «svelt e bain, darar ch'i vegn», èsi forsa insumma meglier dad esser in utschè da plum e da prender peda cun lavurar. E betg emblidar in ulteriur proverbi: «tgi che va plaun, va saun» – sveltezza n'è betg adina la meglra soluziun. Dal rest, en rumantsch grischun po «a la svelta» era signifitgar insatge tut auter: «dad oz sin damaun».


3. chaminar spert

Avais vus gia ina giada empruvà da «chaminar cha'ls tachs toccan il chül» u da «correr tg'ins perda igls calzers»? Omadus funcziunan mo, sch'ins chamina propi spert e cun gronds moviments. Jau persunalmain n'hai anc mai perdì mes chalzers cun currer e vus? Insumma, a mai plascha questa expressiun sursilvana per exprimer ch'ins chamina sveltischem: «cuorer ch'il giavel ha da rir». Tgi sa, sch'il diavel ri tar tuts u mo tar persunas che curran senza chalzers u che dattan cun il tac vi dal tgil? In'autra varianta per exprimer la cursa sperta è in pau paradoxa. En il sursilvan «ir tut alla sturna» sa zuppa er il chaminar plain stortas dals sturns.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81


4. milli

A Guarda enconusch'ins questa expressiun: «ir als milli galops» per persunas che curran spert sco in chaval. A Ftan din ins percunter «svantar in milla malura» per persunas che taglian la corda spertischem. Forsa fiss quai ina nova varianta per svanir a la franzosa or da discussiuns betg simpaticas? L'expressiun da quels da Lavin «tü vast in tanta malura» na vul betg dir ch'insatgi giaja en paglia, mabain propi era ch'ins è en prescha. Quest spruh procura forsa per ina u l'autra confusiun ed offaisas, tgi vul gia udir ch'el giaja en malura cura ch'el è spert?!?


5. ora u giu dal fatg?

«Vignoir or d'in faz» din quels dad Alvagni e «vignir giu dal fatg» ils Tuatschins cura ch'ina persuna vegn vinavant spert e bain cun sia lavur. Er il cuntrari exista sch'ins lavura plaun a Scharans: «que e ign plaun panaglia ca vegn betg or d'in fatg». In'expressiun pli moderna datti a Sagogn: «ti vegns mai giu dil fleck cun tia lavur» per persunas che restan adina sin il medem flatg e na vegnan betg vinavant. E cura ch'ins ha terminà la lavur, schev'ins pli baud en l'Engiadina: «esser giò dals fats» – tuttina sche la lavur era alura vegnida fatga a la svelta u en tutta calma.

Text: Annetta Zini
Fotografia: Quest chaval na va betg a galop, ma forsa observa el insatgi che perda ses chalzers currind spert? (Walram Derichsweiler / Fototeca dal DRG)


Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Pagina 3 da 5
Go to top