DRG

DRG

Il DRG (Dicziunari Rumantsch Grischun) è in dals quatter vocabularis naziunals e documentescha la lingua rumantscha dal Grischun, qvd. tut ils idioms e dialects rumantschs dal Grischun en furma scritta e discurrida. Il coc dals artitgels dal DRG furma il pled cun sia muntada, sia derasaziun, ses diever e sia derivanza. Latiers tutga era la cultura populara cun locuziuns, spruhs e proverbis. Collavuraturas e collavuraturs dal DRG preschentan qua en questa rubrica pleds e proverbis chattads en il DRG. Quel è dapi il december 2018 er accessibel online. (www.drg.ch)

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus bain avunda. Atgnamain fiss l’advent il temp dals anghels. Ma quels èn memia bravs per quest onn – la finala per bler*as in onn da trametter agli diavel. Perquai tschintg dumondas diabolicas, directamain or da l’enfiern linguistic dal DRG.



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l’entir stgazi da pleds rumantschs. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M, nua ch’il diavel cumpara sut il num MALAM.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus bain avunda. Il mais passà è cumparì il nov fascichel dal Dicziunari Rumantsch Grischun. Fasc... tge?? – In carnet da 128 paginas cun ina nova seria da pleds; l'actuala è quella da MINECLA fin MIRAR. Pleds e pleds, però mintgatant vali la paina da simplamain sfegliar e da sa laschar surprender da la lingua e sias expressiuns. Lain guardar



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l’entir stgazi da pleds rumantschs. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M. Ussa pia fin MIRAR. Tgi che vul leger dapli da quest fascichel, al po empustar qua.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) –  La lingua rumantscha è ritga e plain colurs. Quai savain nus bain avunda. Nairas uras dad ussa, cun questas colurs atunilas, er ina giada guardar sin las colurs da la lingua – chattadas tranter las cuvertas brinas dal DRG.

 



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l’entir stgazi da pleds rumantschs. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M. Colurs datti dentant dad alv fin z…?

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus sa chapescha. Ma mintgatant è la lingua halt era stentusa (per betg dir lungurusa). Tgi vul leger sco istorgetta da buna notg 45 paginas sur dal verb GNIR en il DRG? Eba. Perquai datti qua tschintg insatgs bain purziunads.


1. Far vegnir or ils siemis

A Scuol e Tschierv para ch’i dat il talent da far gnir oura ils sömmis, quai che munta tant sco declerar ils siemis. Dapli da quest dun na savain nus deplorablamain betg. Tge vuls! Noss buns infurmants rumantschs dal DRG avevan da quel temp (enturn 1920) da far chaussas pli impurtantas che da far ils pseudo-interprets da siemis.
Derasada n’è ella pia betg, quest’expressiun. Ma tuttina: in bel purtret, s’imaginond da vulair carmalar u sfurzar nauadora ils maletgs nocturns anc pendids là insanu’en il chau, tranter sien e stadi alert. Ve! Ve ora, ti siemi!


2. «Est gnieu per que miel?»

È insatgi sturn-nar-balurd, lura dumondani en l’Engiadin’Ota: «Est gnieu per que miel?» Quasi: Has ti pers quel zichel giudizi che ti avevas? Empè da lavurar cun mieulas perdend il chau, pon ins dentant era simplamain vegnir ora. Uschia ch’i tuna a Sevgein: «Quel vegn o, sch’ei va aschia vinavon.», a Zuoz: «Al es gnia ocr.», ubain simplamain: quel batta! (Ma quai è senza vegnir.) Però: sche pliras persunas puteras e surmiranas vegnan ora, lura vegnani zuar – sco tut las autras er – bain perina e fan buna farina. Ubain ch’i fan gist il cuntrari: i èn ravgiadas e cumenzan ina charplina. Tge confusiun, bain da vegnir ord clocca u eba: da gnir per que miel.

3. Vegnir or’ e nà e sur’ e si e …

Guarir, vegnir saun*a, sa remetter u sa refar dad ina malsogna: Pertge dovri tut questas expressiuns, sch’i va da dir il medem be cun vegnir? A Marmorera hai p.ex. num ch’in saja «nia no pulit da la si malatea» e para ch’era en Surselva guareschani enten vegnir neu. Che vegnir neunavon na munta betg mo “sa dasdar”, mabain era “sa refar”, ans di l’artitgel dal DRG er. Cler è er il purtret dad Andeer che dovra vegnir si – la finala è il vegnir saun ina sort raiver da la fora fevrila si. U pli gugent lura da la fora ora? Pertge era vegnir ora u anora munta “guarir”. Commentond il stadi d’in reconvalescent, dini a Riom: «Oss e’l sen nicr anor.» E sch’ins è propi giudim la fora e na po betg pli ni si ni or, lura hai num a Zuoz tut lapidar: «Que nun es par gnicr.» Ma empè da vegnir nà ed anor e si e soviso, èsi il pli simpel da dir: «I vegn. I vegn plaunsieu. I vegn schon.»

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45


4. «O gea, jau vegn!»

O natiralmain, il vegnir orgasmic na dastga betg mancar. Era sch’el manca en il DRG. Nagin n’ha pensà londervi (u ristgà da pensar?). Ma tge vuls! Linguist*as ston descriver tantas chaussas da nossa lingua, er elements davart il vegnir ch’èn pli vengiants da descriver che da quai che vegn – savens – era senza pleds. Pertge pli versads eran noss buns vegls infurmants rumantschs halt schon en auters champs ch’en quels da far e discurrer da l’amur, uschia che lur entusiassem passiunà sa mussa per exempel … durant far paintg. O gea: Be imaginai ina giada l’exaltaziun explosiva da quel da Flem, tirond la panaglia ed udind – tlac-tloc! – il paintg che sa zavr’en la panaglia: «I vegn uss!!!» … Gea pelvair, quel mument, vus ma pudais crair, è propi in mument or da senn.


5. Far vegnir ad in bun paun

I po dar ch’ins è finanzialmain en las stretgas. En l’Engiadina èn ins lura gnü ad ün schlet pan. Pertge: mancan ils raps, manca il bun paun – u il paun insumma. E forsa manca lura baud u tard era la vit’onesta. E tgi sa, en tge situaziuns precaras ch’ins po arrivar lura. Ma sch’ina tal’istorgia malreclia avess tuttina anc da chattar ina buna finiziun, vegn’ins ad in bun pan. Uschia er uss e qua: avend dumagnà la tschintgavla buccada da l’artitgel vegnir, essan nus vegnid*as ad in bun paun. U almain ad in punct.

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: DRG

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus sa chapescha. Ma mintgatant essan nus tuttina surprais da tut quai che stat zuppà en in pled – sco p.ex. en in simpel pled sco ir. Per tgi che na po dentant betg leger las 79 paginas da l'artitgel IR en il DRG, preschentain nus qua in pèr insatgs giond palandrond tras la lingua.


1. Ir da platta en fieu

Ina locuziun che ans vegn forsa endament savens per tudestg è «Vom Regen in die Traufe kommen.» Cler, per rumantsch avain nus l'expressiun totalmain transparenta ed explicativa cun «ir da mal in pês» u a la sursilvana «ir da mal en pir» respectiv «ir da mal en mender». Dentant era nus pudessan ans servir dad in bel purtret sco quel dad «ir da platta en fieu». Forsa che vus duvrais la proxima giada l'expressiun engiadinaisa «ir da padella in fö» ubain «ir da platta in fö»? E sche vus vulais absolut insatge cun aua, pudais as inspirar dad Ardez, nua ch'i van «d'aua in fö».


2. Il latg va surora

Quai n'è ussa betg l'expressiun la pli exotica, navaira? Però il fenomen, quel è fascinant e bel. U cura avais vus laschà ir l'ultima giada surora il latg? Ristgai toch puspè ina giada da stgaudar il latg e da laschar crescher la stgima fin a l'ur da la chazzetta observond il bugl dal latg che vul mitschar tras la stgima e sur l'ur ora – «il lat va sü», sco i vegn era ditg! Tge dinamica, ina sort natira vilada en questa padella! … E co clamais vus uss? Sco en Engiadina Bassa «il lat va sura», sco a Beiva «il latg vo orzura» u sco bunamain dapertut «il latg va surora»? U commentais pli narrativ: «il latg va», «il lat va in fö» u «il latg va enta fiug»? … U na capita quai mai tar vus? Perquai che vus as fidais dal proverbi «Dieu lascha ir, ma na surir»? U plitost perquai che vus stgaudais il latg cun il stgimader da la maschina da café? Quai dat halt er ina stgima bellina e nagina pellina disgustusa. En mintga cas: Basta ch'il bun latg chaud cun chanell' e tschigulatta gustia e ch'il cor giaja surora dal daletg.

3.Va va!

«Va va!» Èsi dad ir davent? Dependa dal tun. Ma qua è manegià il «Va va», cun il qual l'Engiadina exprima smirvegl e surpraisa, ma era malcuntentientscha e malpazienzia, refusaziun ed indegnaziun. «Va va, nu’m quintar da quellas!» ubain «Mo va va … tü nu dscharast …» po quai lura tunar. Però co è quai ussa cun il tun? Halt difficil en in text scrit. Ma, dad in «Mo va va va!» raffinà ed indegnà pudais as persvader tadlond l'Impuls «Avava» dad Arnold Rauch. En quel

vegn cità – «Mo va!» – l'autur Cla Biert che na va betg d'accord cun ina tscherta furma grammaticala. «A va!» (Qua l'Impuls)

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • Shop online!
    Shop online!
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun


4. Ir sc'in bischel

Igl è in tema plitost delicat che pertutga tuts, propi tuts: la digestiun. Sco quai che la lingua fa part da noss'existenza, uschia era la digestiun, cumprais sias consequenzas: il passar da corp, ubain, per restar en nossa terminologia, l'ir dal corp. Ils ins, quels da Lavin, respundan perfin a la dumonda «Co vai?» faschond allusiun al bainstar digestiv: «Ma i va cura dür e cura tender.» En Engiadina Bassa vai da corp, en Engiadin'Ota vo que dal vainter e tschels han che va da tgierp – cura che tut funcziuna normal. Sche quai n'avess betg dad esser il cas, vai vess da tgierp en Surselva ubain il cuntrari ch'i va lom. Utrò vai tender ed a Lohn va la blut'ava, sumegliant sco a Trun, nua ch'i va sc'in bischel. E per infurmar tut discret ch'ins giaja sin tualetta, pon ins dir dad ir nua ch'il retg va a pei. Tgi avess pensà: perfin ils retgs han ina digestiun.


5. Sco ch'i vegn, vai

Franc avais vus era gia tschertgà ina'expressiun rumantscha per il tudestg «Wie gewonnen, so zerronnen». Et voilà, qua fiss'la, setga e simpla: «Sco ch'i vegn, vai.» Quai tuna lura p.ex. a S-chanf: «Scu cha que's gnieu, vo que eir», a Casti: «Sco tgi vign, schi vogl» ubain a Mustér: «Sco ei vegn, va ei.» Forsa èsi bunamain memia simpel – be cun quests dus verbs banals ir e vegnir? Però tut na sto gea betg esser cumplitgà. 

...… ed apropos ir e vegnir: Co ins po vegnir per rumantsch, quai vegn il mais che vegn.

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: DRG

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus ussa bain avunda. Quest mais – amez la stad – empruvain nus da racoltar ils fritgs (mal-)madirs da noss studis linguistics dal DRG.

 



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: DRG

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus ussa bain avunda. Ils ultims mais avain nus ponderà ti mordio cun la terminologia malsauna. Perquai essan nus quest mais en questa rubrica simplamain amis dal verb «far» e da la lavur fatga e legiain en il DRG davart quai ch'ins pudess far. Forsa che nus essan a la fin da las «fattas fins» tuttina anc in zic pli furbers.


1. far giu in plugl per avair il fol

La documentaziun da la lingua cun agid da proverbis e locuziuns revelescha diversas deblezzas umanas, savens zuppadas davos bellezza locuziuns. Sco p.ex. questa qua da quel che è talmain ora sin ils raps ch'el tira perfin giu la pel als plugls. Però ozendi, en temps da zero-waste e nose-to-tail-eating, pudain nus senz'auter transfurmar questa ranvaria davent dal vizi en ina virtid, la numnond spargnusadad ubain consum conscient. Ch'i saja lura pervi da racradad u respect ecologic: inschignus sto'l esser, quel che fa giu il fol ad in plugl.


2. fatg e laschà

Pauperet, quel tamazi betg dal tut furber che è simplamain in fatg e laschà, ubain sco quai ch'el ha num en Engiadina, sco p.ex. si Vnà: «In da quai fat i laschà qua.» Ina persuna uschia è vegnida fatga, lura plazzada sin il mund e laschada suletta, pia senza ni scolaziun ni cultivaziun. Era Cla Biert è sa servì dal purtret en La müdada: «Quai chi quinta es, scha tü at müdast o bricha, scha tü dvaintast adüna darcheu ün oter ... o scha tü restast fat e laschà, ün medioker.»

3. far (però oho!)

Franc essas era vus gia stads confruntads cun la reproscha che la lingua rumantscha saja paupra. Che tut vegnia fatg cun «far». Po dar. Forsa è la lingua rumantscha simplamain economica e ses pledaders experts communicativ-intuitivs che sa chapeschan cun dir pauc. Quai vala era, sch'i va per far l'amur. Romantic n'èsi percunter betg, sch'ella dumonda el: «Laschas far?» Lapidar èsi, sch'i vegn commentà sco a Razén: «Quels fan sut las caglias.» Ed emoziunal-exaltà na tuni en scadin cas betg, cura ch'il giuvenot da Domat di: «Quella ha schau far.»

Ma tgi dovra schon romantica, sche «avair sex» è translatà en il DRG uschè sitg e setg sco «geschlechtlich umgehen»?!? – L'artitgel «far» dal DRG è vegnì scrit il cumenzament dals onns 1970. Anno 2020 probabel nagin che vegniss sin l'idea da tschertgar in tal chavazzin tudestg en in vocabulari.

 

Grazia fitg a tut ils sponsurs da LATABLA:

  • La Giuventetgna Rumantscha
    La Giuventetgna Rumantscha
  • www.quartalingua.ch
    www.quartalingua.ch
  • Adüna bun - cafè grischun
    Adüna bun - cafè grischun
  • Shop online!
    Shop online!
  • Tel. 081 864 15 81
    Tel. 081 864 15 81
  • Tel: 081 852 45 45
    Tel: 081 852 45 45
  • Tel. 081 864 01 51
    Tel. 081 864 01 51
  • www.belain.ch
    www.belain.ch
  • L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
    L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun


4. far en

Basta, lain dir che in fegher haja fatg si ina muronza e po dar ch'els han era gia fatg (guarda punct 3). U ch'i han spetgà cun quai fin ch'i han fatg en. … Fatg en? Para che dus, p.ex. quels dus da Brail en Engiadin'Ota, cura ch'i s'empermettevan per maridar, numnavan quai «fer aint». Quai tuna uss (ina giada dapli) pauc romantic e plitost sco da far en conservas. Ma il cumpot po er esser ina sumeglia per la lètg: Igl è da «fer aint» cura ch'ils fritgs èn madirs e dultschs. Lura sa lascha quest cumpot conservar ditg. Però giudibels restan ils fritgs atgnamain mo grazia ad in dultschira sirup fatg avant onns.


5. far per far

Quest punct faschain be per far. Punct.

 

Text: Silvana Derungs
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l'entir stgazi da pleds rumantsch. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M. Ma la stgatla cun F sco «far» è era gia puspè plaina da cedels.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus ussa bain avunda. Damai che nus restain anc in bel temp exposts a virus grippals, pudain nus gea emprender anc tschintg ulterius nums populars rumantschs or dal champ medicinal. Vus na pudais bain gudagnar nagut, per la paja acquistais in pau savida (inutila).

 



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l'entir stgazi da pleds rumantsch. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M. Ma dar in'egliada pudain era gia en ils pleds cun T.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus ussa bain avunda. Quest mais ans deditgain nus tschintg giadas a l'esser malsaun. Intgins da vus èn forsa experts en differenziar simptoms da divers virus grippals. Ma quant bain enconuschais vus la terminologia da las malsognas enzugliada en ses nums populars rumantschs? Ins po gea anc emprender insatge – era restond a chasa!

 



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l’entir stgazi da pleds rumantsch. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M. Tgi che vul leger dapli davart malsognas, po p.ex. consultar l’artitgel MALSOGNA en il DRG.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Da Silvana Derungs (DRG) – La lingua rumantscha è ritga. Quai savain nus ussa bain avunda. Quest mais preschentain nus tschintg ulteriurs pleds per ponderar. Tschintg pleds u expressiuns che tutgan forsa en la categoria da la savida inutila. Igl è tschintg pleds casuals, curius, chattads en las stgatlas dal DRG, plainas cun cedels da pleds

 



Text: Silvana Derungs, DRG
Fotografia: En il DRG sa chattan passa milli stgatlas cun cedels che documenteschan l’entir stgazi da pleds rumantsch. La redacziun lavura momentan vi dals pleds che cumenzan cun il bustab M – quai che n’ans impedescha betg da gia guardar en las stgatlas cun P sco PUOSTAPIODER.

Suonda LATABLA!


Forsa er insatge per vus:

Pagina 2 da 5
Go to top